Microsoft Word vidadi butov dL
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.achiq.info 90 konqresin iclasında İran şahının, İran məclisinin sədrinin və baş nazirin adına qəbul edilmiş məktubda əncümənlərin təşkili ideyasının sonrakı inkişafı əks olunmuşdu. Məktubda qeyd edilirdi ki, azərbaycanlılar milliyyət, dil, adət-ənənə baxımından millətdir və milli muxtariyyət İranın birliyi və bütövlüyünə qarşı yönəlməmişdir. Dünyanın hər bir həyata qabil milləti kimi Azərbaycan millətinin milli hökümət yaratmaq hüququ var və millət özu Azərbaycanı demokratik əsaslarla idarə etmək qabiliyyətinə malikdir. Yuxarıda qeyd olunan ali rütbəli rəsmi şəxslərə bildirilirdi ki, Azərbaycan xalqı Milli məclisə seçkilər keçirmək və milli hökümət təşkil etmək əzmindədir. 110 Məktubda həmçinin bildirilirdi ki, Milli konqres Milli komitəyə Azərbaycan dilini bütün” dövlət idarələrində işlətməyi” tapşırmışdır. 111 Demokratik hərəkatın dərinləşməsi və genişlənməsi Azərbaycan xalqının ayrılmaz suveren huquqlarının tədricən həyata keçməsinə şərait yaradırdı. Milli komitə Milli məclisə seçkilər keçirməyə başlayaraq həmin kampaniyanı 27.X1-dən 1.XII.1945 (1324 cü ilin Azər ayının 6 dan 10-a dək)qədər vaxt ərzində başa catdırdı. Milli məclisə 100 deputat seçilmişdi, dekabrın 12-də Milli məclisin ilk iclası oldu ve həmin iclasda milli hökümət təşkil etmək qərara alındı. ADP-nin. birinci katibi S.C. Pişəvəri hökümətə başcı təyin olunmuş və elə həmin gün hökümət üzvlərini Milli məclisə təqdim etmişdir. Milli hökumət 11 nazirlikdən, Ali Məhkəmə və Baş prokurorluqdan ibarət idi. Hökümətin strukturunda xarici işlər nazirliyi və müdafiə nazirliyi nəzərdə tutulmamışdı, bu da Azərbaycan xalqının İranın dövlət birliyini qoruyub saxlamaq niyyətini təsdiq edirdi. Milli hökümətin təşkilindən sonra azərbaycanlıların siyasi cəhətdən formalaşmış millətə çevrilməsi prosesi başa çatır və öz müqəddəratını təyin etmək və suveren huquqları həyata keçir. Beləliklə, öz etnik ərazisi və bundan sonra həm də siyasi ərazisi, öz milli dili və bundan sonra dövlət dili, öz qanunverici və icraedici hakimiyyət orqanları və millətin bütün təbəqələrini əhatə edən rəhbər siyasi partiyası olan Azərbaycanlılar təşkilat cəhetdən milli təşəkkülü başa çatdırır və həm də bu zaman təkcə yüksək mütərəqqi, demokratik, siyasi, vətənpərvərlik şüuru deyil, həm də milli şüur nümayiş etdirirlər. Milli-dövlət quruculuğuna başlanmasından sonra Azərbaycan xalqının inkişafında, onun milli formalaşmasında yeni mərhələ başlayır. Azərbaycanlıların millət kimi həqiqi sosial formalaşması, milli şüurun eninə və dərininə yayılaraq formalaşması məhz həmin vaxtdan başlanırdı, cünki cəmiyyətin sosial strukturu qarışıq xarakterli idi, sənaye yox idi, infra- struktur inkaşaf etməmişdi, kənd təsərrufatında yarım- feodal münasibətlər və bəsit istehsal vasitələri hökm sürürdü, əsasən savadsız olan xalq öz yazılı-ədəbi dilini bilmirdi, Azərbaycan ədəbiyyatı inkişaf etməmşidi, Azərbaycan tarixi təmamilə öyrənilməmişdi. Beləliklə, milli azadlıq, demokratik hərəkatın qələbəsi Azərbaycan xalqının sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı və deməli onun millətə çevrilməsi üçün əlverişli şərait və zəruri orqanlar yaratmışdı. Milli hökümətin ictimai heyatın həmin sahələrindəki fəaliyyəti haqqında az əsərlər, o cümlədən namizədlik dissertasiyaları yazılmayıb. 112 Buna görə də xalq arasında milli şüurun sonrakı inkişafı və yayılması ilə bağlı məsələlər üzərində dayanmaq daha zəruridir. Yuxarıda qeyd edilmişdi ki, öz milli dövlətinin yaranması Azərbaycan millətinin milli şüurunun www.achiq.info 91 inkişafının yüksək səviyyəsini göstərirdi. Lakin, deyilənlər Azərbaycan siyasi, ictimai, mədəniyyət xadimlərinin ən qabaqcıl hissəsi üçün doğrudur. Əsas təbəqələr ənənəvi olaraq daha yüksək sosial, siyasi, nəinki milli, şüura malik idilər. Hər hansı bir millətin milli şüuru haqqında əhalinin savadlılıq səviyyəsi və tarixi subyekt kimi millət, onun bütün səciyyələri haqqında istehsal olunmuş və mübadilə olan informasiyanın (ilk növbədə ana dilində) miqdarı yaxud həcmi əsasında mühakimə yürütmək olar. Məlumdur ki, həm farsların, həm də azərbaycanlıların savadlılıq səviyyəsi çox aşağı idi. Milli informasiyadan danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin 40-cı illərinin əvvəlinəcən belə informasiya cəmiyyətdə gedən informasiya mübadiləsində, xüsusən açıq (leqal) və mütəşəkkil informasiya mübadiləsində çox cüzi yer tuturdu. Yuxarıda deyildiyi kimi, ilk dəfə belə mübadilə, qısa vaxt ərzində olsa da, nisbətən mütəşəkkil formanı 1941- 1942-ci illərdə almışdır. Məzmun etibarilə milli olan informasiyaiın istehsalı və yayılması 1942-ci ilin əvvəlində dayandırılsa da (1321 ci ilin Fərvərdin ayının 12 də Azəraycan qəzetinin bağlanılması) 1944-cü ilin sonralarından təzədən başlanmış, 1945-ci ilin sentyabrında isə daha geniş şəkildə davam etdirilmişdi. 1945-ci ilin sentyabrından başlanan mərhələ onunla səciyyələnir ki, nəinki mübadilə üçün təqdim edilmiş informasiya, həmçinin azərbaycanlıların milli demokratik partiyada təşkil olunmaları milli şüurun sürətlə artmasına səbəb olurdu. Əgər hərəkatın başlanqıcında azərbaycanlıların milli birliyi ADP-də təşxis olunurdusa, sonralar bura Milli Konqress və Milli komitə də əlavə olundu: Milli məclisin və Milli hökumətin təşkilindən sonra Azərbaycanın əldə olunmuş siyasi, ərazi və dil birliyi azərbaycanlıların öz milli həyatları haqqında bütöv təsəvvürlərinin əsas mənbəyinə cevrildi. Başqa sözlə vahid Azərbaycan və Azərbaycan milləti azərbaycanlıların şüurunda bir-biri ilə bağlı anlayış, təsəvvür, məqsəd sistemi kimi səbt olunurdu. Bu onu göstərirdi ki, azərbaycanlıların şüurunda millətin birliyi, suverenliyi və özünəməxsusluğu ideyası daha dolqun əks olunmuşdu. Bununla belə, azərbaycanlıların öz xalqının etnogenezi və tarixi, onun qohum və qohum olmayan xalqlar və millətlər sistemində yeri, Azərbaycan dilinin, mədəniyyətinin, ədəbiyyatının xüsusiyyətləri, milli xarakter və s. haqqında təsəvvürləri yuxarıda deyilən səbəblərə görə səthi, dağınıq idi, ya da heç yox idi. Özü də 40-cı illərin əvvəllərində ”Azərbaycan” qəzeti səhifələrində söhbət İKP II qurultayının sənədlərində tarixi ənənə və etnik şuura uyğun olaraq qeyd edilən Azərbaycan yaxud İran türk millətindən deyil, Azərbaycan millətindən gedirdi. Həm “türk”, həm də “Azərbaycan” terminləri eyni bir xalqı ifadə etsə də, azərbaycanlıların etnonimlərinin (milli səviyyədə) birdən-birə dəyişməsi etnik şüuru dəyişdirə bilməzdi. Azərbaycanlıların etnoniminin bu cür dəyişməsi onları İranın digər azərbaycanlılarından ayırsa da, həmin zamanda azərbaycanlıların mənəvi fəaliyyəti üçün əsas məsələ etnonim və İran miqyasında milli birlik yox, azərbaycanlıları öz tarixi, mədəniyyəti və s. olan müstəqil və özünə- məxsus millət kimi göstərən informasiya istehsalı və yayılması idi. Azərbaycanlıların mənəvi fəaliyyətinin həmin cəhəti demokratik hərəkatın təsiri ilə bədii yaradıcılıq yoluna qədəm qoymuş şairlərin fəaliyyətində muhüm yer tuturdu. Onların Azərbaycan millətinin müstəqilliyi və özünəməxsusluğu ideyasına münasibəti yeddi müəllif tərəfindən Milli hökumətin ünvanına yazılmış “Azərbaycan” şerində əks olunmuşdur. Poetik məktubda Azərbaycan xalqının tarixi kecmişindən, xususən həmin tarixin Zərdüştün, Atropatın adları, midiya dövləti ilə bağlı mərhəlelərindən, Babəkin, Cavanşirin adları ilə bağlı şanlı səhifələrdən, Kitabi Dədə Qorqud dastanı kimi folklor incisi yaradılmış ana dilindən doğan qürur hissi əks olunmuşdur. Məktub müəllifləri ana dili və milli tarixə məhəbbətlərini xüsusi qeyd edərək saxtalaşdırıcıların iftiralarını qətiyyətlə rədd edirlər. Şerdə Azərbaycan mədəniyyətinin qədimliyi və zənginliyi, milli birliyin möhkəmləndirilməsi və ana dilinin inkişaf etdirilməsi zərurəti ayrıca qeyd edilir. Şerdə yenə də “Azərbaycan azərbaycanlılarındır” şüarı, Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|