Microsoft Word vidadi butov dL
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.achiq.info 94 Nəticə Nəzərdən keçirilən dövrdə İran azərbaycanlılarının əsas hissəsini, əyalət əhalisinin böyük əksəriyyətini təşkil edən Azərbaycan azərbaycanlıları əsasən tam sosial struktura malik idilər. Azərbaycanın sosial strukturunun etnik baxımdan ən qarışıq komponentini məmurlar təşkil edirdi. İranda Qacar sülaləsinin hakimiyyətinin (1796-1925) əvvəllərindən 1906-cı ile qədər Azərbaycanı başlıca olaraq hakim sülalənin və yerli əyanların nümayəndələri idarə edirdi. Həmin dövr ərzində Azərbaycanın varlı təbəqələrinin nümayəndələri ölkənin idarə olunmasında Qacar sülaləsi ilə fəal əməkdaşlıq edirdilər, Azərbaycan hərbi hissələri sülalənin əsas dayağını təşkil edirdi. 1905- 1911-ci illər İran burjua inqilabı zamanı istər Azərbaycanda (Azərbaycan əyalət əncüməni), istərsə də bütövlükdə ölkədə (İran hökümət kabinələri, məclis, siyasi və s. Təşkilatlar) azərbaycanlıların nüfuzu daha da artdı. 1911-ci ilin sonundan 1917-ci ilə qədər Azərbaycan İranın nominal hakimiyyəti altında olub faktiki olaraq öz siyasətində yerli varlı, yarım-feodal dairələrə arxalanan Rusiyanın protektoratı idi. Rusiyada Fevral inqilabı və başlıca olaraq Oktyabr (1917) inqilabından sonra həm Azərbaycanın demokratik qüvvələri, həm də İranın mərkəzi hakimiyyəti İranın Azərbaycan üzərində nəzarətini gücləndirməyə səy edir və əyalətə mərkəzi hökümətin qanuni nümayəndələrini göndərmək yolu ilə burada qanunçuluq və qayda-qanunu təmin etməyə səy edirdilər. Azərbaycanda demokratik qüvvələrin nüfuzunun artması və İranın yarım-feodal mülkədarlarının ölkənin milli müstəqilliyinin zərərinə Böyük Britaniyaya arxalanaraq öz mövqelərini qoruyub saxlamaq cəhdi Azərbaycan demokratları ilə Tehran höküməti arasında ciddi ziddiyyətlərin meydana çıxmasına və nəticədə 1920-ci ildə Ş.M.Xiyabaninin başçılığı ilə demokratların üsyanına səbəb oldu. Demokratik hərəkatın yatırılmasından sonra (IX. 1920) əyalətdə İranın Azərbaycan üzərində həqiqi suvervnliyi bərpa olundu və İranda 1921 -ci ilin fevral dövlət çevrilişindən sonra daha da möhkəmləndi. 1921-1925-ci illər ərzində Azərbaycan burjuaziyası, ziyalıların bir hissəsi və xüsusən ali rütbəli hərbi məmurlar ölkənin mərkəzləşdirilməsi siyasətinin həyata keçirilməsində, Qacar sülaləsinin devrilməsi və Rza xanın İranın yeni irsi şahı elan olunmasında əhəmiyyətli rol oynadılar. Bütün bunlar azərbaycanlıların İranın hərbi- bürokratik sistemində nüfuzunun güclənməsinə səbəb olurdu. Sülalərin bir-birini əvəz etməsi əvvəlki kimi Azərbaycan hakim təbəqələrinin sosial və iqtisadi vəziyyətinə heç bir mənfi təsir göstərmədi. İnzibati-idarə orqanlarının Tehranda mərkəzləşməsi, hərbi qüvvələrə istinad etmək, hakim təbəqələrin mənafeyini qorumağa yönəldilmiş təhlükəsizlik və qayda-qanunun möhkəmləndirilməsi üçün görülən tədbirlər, əyalətdən vergiləri müntəzəm şəkildə yığmağa çalışan mərkəzlə əvvəllər mərkəzi hökümətə vergini təsadüfdən-təsadüfə verən, yaxud heç verməyən Azərbaycan arasındakı münasibətləri birincinin xeyrinə olaraq tənzimləmək imkanını xeyli asanlaşdırdı. Azərbaycanın burada əsasən fars və qeyri- www.achiq.info 95 azərbaycanlı yüksək rütbəli məmurlarla təmsil olunan dövlət tərəfindən istismarınıin sonralar daha da güclənməsi və genişlənməsi üçün şərait yarandı. Fars ünsürü Azərbaycanın yuxarı və orta təbəqələrinin qarşılıqlı münasibətlərinə elə bir dəyişiklik gətirmədi, o, prinsip etibarilə birincilərin mənafeyinə xidmət edirdi, və əyalətin məcmu istismarının əsas agenti sifətində çıxış edirdi. Bundan əlavə fars yaxud qeyri-milli ünsür əyalət inzibati aparatında həmişə olmuşdur. Lakin həmin ünsürün 1926-cı ildən etibarən əyalət inzibati aparatında və digər idarə və müəssisələrdə üstünlük təşkil etməyə başlaması əyalət-mərkəz və fars- azərbaycan münasibətlərinə yeni rəng verirdi. Məmurlar özlərinin mərkəz və əyalət, əyalətdə isə müxtəlif təbəqələr arasında vasitəçilik funksiyalarına baxmayaraq tədricən hakim millətin, istismarın simvoluna çevrilir, azərbaycanlılara zorla qəbul etdirilmiş, əyalətin hakim təbəqələri ilə heç bir genetik bağlılığı olmayan xarici qüvvə sifəti ilə çıxış edirdilər. Beləliklə, Azərbaycanda məmurlar nəinki nisbi müstəqil bir təbəqə (hər yerdə olduğu kimi) kimi, həm də qeyri-yerli, qeyri-milli, ayrıca etnik bir qrup təşkil edirdilər. Məmurların özlərinin xüsusi korporativ mənafeyinin olması onların istər orta, istərsə də hakim təbəqələrlə müəyyən ziddiyyətlərə girməsinə səbəb olurdu. Bütün bunlar hakim fars milləti ilə eyniləşdirilən mərkəzə qarşı ümumi narazılığa səbəb olurdu. Nəzərdən kecirilən dövr ərzinde həmin təbəqələr milli tələblər irəli sürməsələr də onların iqtisadi mənafeyini təmin edə biləcək hər hansı bir qüvvəni müdafiə etməyə hazır idilər, öz sosial-iqtisadi, milli problemlərini həll etmək meyli artırdı. Sosial-iqtisadi vəzifelərin milli tələblərlə çulğalaşması onların qarşılıqlı əlaqədə, milli cəhətin forma, demokratik cəhətin məzmun kimi çıxış etməsi şəklində həllini nəzərdə tuturdu, məsələ məhz bu cür, Azərbaycanda milli, demokratik rejimin bərqərar olmasına gətirib çıxaran milli-demokratik hərəkat zamanı həll edildi. Həmin hərəkatın məğlubiyyəti milli məsələnin demokratik esaslarla qəti həllini təxirə saldı, Azərbaycan millətinin sosial strukturunun, onun fars milləti və mərkəzi hakimiyyətə münasibətinin belə özünəməxsusluğu, onların sonrakı dəyişiklikləri azərbaycanlıların milli şüurunun və milli ideologiyasının inkişafının özünəməxsusluğunu şərtləndirmiş oldu. Azərbaycanlıların milli şüurunun inkişafı iki mərhələdən kecir: XIX əsrin axırlarından XX esrin 20-ci illərinin ortalarına kimi, 20-ci illərin ortalarından 40-cı illərin əvvəllərine kimi. Birinci merhələ onunla xarakterizə olunur ki, əgər azərbaycanlılar əsasən etnik şüura, vətənpərvərlik hissinə, yüksək siyasi şüura malik idilərsə və özlərini Azərbaycan türkləri hesab edirdilərsə, azərbaycanlı ziyalılar əsasən azərbaycanlılarda İranlılıq oriyentasiyası tərbiyə etməyə səy edirdilər. Əgər Azərbaycan ziyalılarının nümayəndələrinin bəzilərində İranizm İran təbəəliyi mənası daşıyırdısa, digərlərində etnik çalar kəsb edərək, fars millətini ifadə edən anlayış kimi qavranırdı. Həmin dövrdə İran ictimai fikrində fars milləti anlayışı səbt olunmasa da, İran əhalisinin fars dilli birlik kimi qəbul edilməsi, ”milləte İran” (”İran milləti”) termininin ancaq sosial, dövlət birliyini bildirməsi deyil həm də etnik birliyi nəzərdə tutmasını göstərirdi. Azərbaycan ziyalılarının bir hissəsi azərbaycanlıların İran cəmiyyətində sosial-iqtisadi, siyasi, mədəni vəziyyetinə görə onları farsdilli İran millətinin tərkib hissəsi hesab edirdilər. Bununla belə ziyalıların bəzi Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|