Rüstəm Kamal
121
SADAY BUDAQLI:
ÜMID VƏ YAXŞILIQ IŞIĞI
Садай Будаглынын "Çat" кitabы povestlərlə başlayır,
hekayələrlə tamamlanır. Xalq yazıçısı Elçin kitaba maraqlı,
səmimi ön sözü yazıbdır.
Saday Budaqlı başlıqlara ciddi yanaşır. Başlıq "Papaq" deyil
ki, hara və necə gəldi qoyasan. Saday Budaqlı başlıq seçməyi
bacarır ("Bürkü", "Fevral", "Zədə", "Çat" və s.).
Saday Budaqlının ekzistensial dünyası başlıqların yaratdığı
assosiativ fondan, assosiativ "astanadan" başlayır. Onun
qəhrəmanları indiki və keçmiş zamanların koordinatlarında
vurnuxurlar, çıxış yolu axtarırlar. Nitq zamanı xatirələrin,
şüuraltı əzablı sorğu-suallanı içində əriyir.
İndilik - zamana yiyə durmaq, sahib olmaqdır. Və həmin
yiyəlik instinktidir ki, keçmişə və gələcəyə də yiyə dursunlar.
Zaman axını insanların özündən başlayır, onu sonsuzluğa
qədər uzatmaq cəhdində bulunurlar. Qəhrəmanların zamana
yiyə durmaq cəhdi - bəlkə də əbədiyyətə qovuşmaq cəhdidir.
"Onda, o zaman" - S. Budaqlı nəsrində heç bir sərhəd
tanınmayan şərti xronosdur.
Onun yetkin nəsrinin xronotonu - əbədi varlıqdır. Keçmiş
zamanın ən duyğulusu indilikdir, anilikdir.
S.Budaqlı ölümdən, qocalıqdan çox yazır. Sadayın
qəhrəmanları bütün ömürlərini "ölümün qəribə olmadığına"
inanmaq üçün yaşayırlar və bu ömrü səxavətlə xərcləyirlər.
"Əgər adam yox olub gedərsə, bəs onda sirli-sirli qığıldayan
bu körpə nədir?". ("Günorta") Bu fikir Barat Vüsalın qənaətinə
oxşayır:
Ucalarda bir taxt qurub,
Üstündə Allah oturub.
Əlində uşaq götürüb,
Çiynində ölü aparır.
Rüstəm Kamal
122
S.Budaqlının əsərləri işıqla doludur. İstənilən əsərdən
istənilən qədər sitat gətirmək olar:
"Və elə bil sulu qar dünyada heç biryerə yox, bircə bu
işığa yığıldı" ("Sulu qar"); "İşıq otağa iki kiçik pəncərədən
düşürdü" ("Qırxıncı otaq").
"Gün işığının bir ilməsi süzülüb zirzəminin içinə düşüb"
("Günorta"). Hamı bir işıq ucu axtarır, hamı işığa möhtacdır.
Öz iç dünyalarını, şüurun qaranlıq labirintlərini işığa qərq
etmək üçün özgə işığa bir ehtiyac duyurlar. Və ümid edirlər ki,
bu işığı onlardan heç kim əsirgəməyəcək, bu işığı mütləq görə
biləcəklər. Onları zaman burulğanında sağ-salamat saxlayan
yaxşılıq işığıdır. Çünki işıq olan yerdə, "yaxşılıqnan pisi də
yaxşı etmək olar".
Bu yerdə rus rəssamı Nikolay Rerixin bir xeyir-duası yada
düşür. "Da budet vam svetlo!".
S.Budaqlının bircə məramı-məqsədi var: imkan daxilində
təhkiyə və yaşam qütblərini birləşdirmək. S. Budaqlıya görə,
insan öz ömrünü necə "layihələşdirirsə", o cür də mövcuddur.
Onun bircə cəhdi var: həmin mövcudluğu axtarıb yaratmaq
cəhdi.
Onun əsərlərində hər kəs, buta verilmiş aşiq öz sevgilisini
axtaran kimi, öz əks qütbünü axtarır. Və bu axtarış xatirələrin
kövrək qanadlarında, fikirlərin təlatümündə, daxili götür-
qoyda, qadın arzularında baş verir. "Görəsən, Tutu
ömürboyu onunla biryerdə olmaq istəyirdimi?" ("Zədə").
Povestləri bir nəsr növü kimi "müvazinətini" itirməyə
qoymayan məhz həmin qütblərdir, ümid isə həmin yaşam
qütblərini birləşdirən xətdir, özünütapma modelidir.
S.Budaqlı nəsrinin vacib komponenti, süjet halqası
yuxulardır, "Şəbəkə"nin qəhrəmanı yuxu görür. Mədətin fikri
daha qətidir: "Yatmaq lazımdır, - dedi, - yatmaq lazımdı,
vəssalam" və ya: "sakitlik, təkərlərin yeknəsəq səsi,
Rüstəm Kamal
123
pəncərədən görünən qaranlıq yuxu gətirirdi ("Zədə").
"Günorta"dakı qocada yuxuludu.
İlk baxışdan elə görünə bilər ki, S. Budaqlının nəsri
çılpaqdır. Əksinə, diqqətlə baxsanız görərsiniz ki, muncuq kimi
səpələnmiş poetik müqayisələr, uğurlu metodlar həmin nəsrə
özgə təravət verir. Daha bir-iki misal:
"Dənizin üstündə səma yumurta qabığı kimi nazilmişdi,
indicə günəş oranı dimdikləyib çıxacaqdı";
"Ağacları elə bil quyuya salmışdın. Nə qədər uzanıb boy
atsalar da binaların arasından çıxıb səma ilə göz-gözə qala
bilməyəcəklər" və s.
"Çat”dakı hekayələri, obrazlı şəkildə desək, "çatlamağa"
qoymayan bir şey var - o da heyrət duyğusudur. "Təpəgöz",
"Qarışqa və uşaq" hekayələrində uşağın heyrəti, "Günorta"da
qocanın "gəlimli-gedimli dünya"ya heyrəti və s.
Bu heyrət içində insan hər vəchlə varlığını, ömür məkanını
və miqyasını genişləndirməyə çalışır. S. Budaqlıda ümid və
heyrət çox mühüm psixoloji - antropoloji məna kəsb edir.
S.Budaqlının qocası da, cavanı da, kişisi də, qadını da bu
dünyada Allahdan nəsə gözləyir... İnsan "nəsə"dən -
gələcəkdən başlayan varlıqdır. Yazıçı onları bu ümiddən, bu
arzudan məhrum etmir. Təsadüfi deyil ki, ümidi M. Haydigger
"Qabaqlama modusu" adlandırırdı.
Yazıçının qəhrəmanları daim düşünürlər. Düşünülən şey isə
ancaq ümid və arzulardadır. Onlar düşünməyi sevirlərsə,
deməli, arzulamağı sevirlər.
Bəyəm "Firuzə qaşlı sırğа"nın qəhrəmanı naməlum bir
qadınla görüşü və o görüşdən doğan sirli sevinci gözləmirmi?
Bəyəm "Günorta"da qocalar "öz əlləri ilə basdırdıqları
ağacların yaddaşına nəfəslərinin həkk olunacağı günü
gözləmirlərmi?.."
Və nəhayət, qoca fikirləşir ki, "daha bundan sonra çətin qar
yağa" ("Şəbəkə"). "Çat"dan sonra Azərbaycan nəsrinin
Dostları ilə paylaş: |
