Microsoft Word yerqurulushunun elmi esaslari doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
92 idilər. Kiçik kəndlər canişinin icazəsi ilə bir kənd cəmiyyətində və yaxud daha da böyük kənd cəmiyyətlərində birləşirdilər. Bütövlükdə Bakı quberniyasında 423, Yelizavetpol quberniyasında isə 335 kənd cəmiyyəti yaradılmışdı. Müxtəlif sosial qruplardan olan kəndlilərin bir cəmiyyətdə birləşdirilməsi, onların inzibati-məhkəmə vahidindən asılı edirdi. Polis dövlətin maliyyə ehtiyaclarını ödəmək üçün kəndliləri asanlıqla mükəlləfiyyətə cəlb edə bilirdi. Kəndli cəmiyyətlərinin idarəetmə orqanları kənd yığıncaqlarından və kənd ağsaqqallarından ibarət idi. “Əsasnamə”yə uyğun olaraq kəndlilərin ümumi yığıncağında yeniyetmə yaşında olan hər bir ailə başçısı iştirak etmək hüququna malik idi. “Əsasnamə” ciddi şəkildə kənd yığıncaqlarında baxılacaq məsələlərin tərkibini müəyyən edirdi. Əlbəttə, kəndli cəmiyyətinin yığıncaqlarının keçirilməsi Azərbaycan kəndlilərinin problemlərini heç də həll etmirdi. Zaqafqaziyada kəndli islahatını hazırlamaq məqsədilə 1861-ci ildə Zaqafqaziya Mərkəzi İslahat Komitəsi yaradıldı. İslahatı hazırlamaq üçün əvvəlcə dövlət sahibkar torpaqlarının və kəndlilərin pay torpaqlarının sərhədləri dəqiq müəyyənləşdirilməli idi. Bu məqsədlə 1861-ci il iyunun 29-da Zaqafqaziya ölkəsinin mərzləşdirilməsi haqqında Əsasnamə təsdiq edilmiş və 1862-ci il yanvarın 1-dən torpaqların bilavasitə mərzləş- dirilməsi işinə başlanmışdı. İslahatın hazırlanması yolunda ikinci mühüm addım 1866-cı ildə Qafqaz Canişini Baş İdarəsi Şurasının qərarı ilə Bakı, Şuşa, Tiflis və İrəvan bəy Komissiyalarının yaradılması oldu. Həmin Komissiyalar Azərbaycanın ali müsəlman silkinin tərkibini və hüququnu müəyyən etməli idi. Onların işi Azərbaycanda 1188 irsi və şəxsi bəy nəslinin, 3 xan nəslinin-Şirvan, Bakı, Talış xan nəsillərinin imtiyazlarını tanımaq, 1048 ailənin isə iddialarını rədd etməklə başa çatdı. Əslində, çar hökuməti “kəndli islahatı”na hazırlıq adı altında yerli mülkədarların mənafeyini qabaqcadan “həll etmişdi”. Azərbaycanda “kəndli islahatı” çarın imzaladığı 14 may 1870-ci il tarixli Əsasnaməsi üzrə tənzimlənirdi. İslahat keçmiş xan nəslindən olanların, bəylərin və ağaların 6 dekabr 1846-cı il, 20 aprel 1847-ci il, 28 dekabr 1847-ci il və 8 iyun 1851-ci il tarixli fərmanlarına müvafiq olaraq onların torpaq üzərindəki mülkiyyət hüququnu bir daha təsbit edirdi. Digər tərəfdən, ali silkdən olanlar pay torpağı almaq hüququnu saxlayırdılar. Kəndlilərin istifadəsində olan pay torpaqları üzərində mülkiyyət hüququ mülkədarların hüququ kimi təsbit edilirdi. 93 Əsasnaməyə görə hər bir malikanədə adları olan istər ailələrin, istərsə də subay kəndlilərin həmin malikanədə pay torpağı almaq hüququ təsbit edilirdi. 5 desyatindən artıq kəndli pay torpağından sahibkar kəsim tələb etmək hüququna malik idi. Lakin ümumən kəndli icmasının pay torpağı hər bir kəndli kişi üçün 5 desyatindən az olarsa, onda kəndli cəmiyyətinin sahibkardan torpağın çatışmayan hissəsini tələb etmək hüququ var idi və sahibkar çatışmayan torpağı kəsib verməyə borclu idi. Meşələr bəylərin mülkiyyəti kimi təsbit olunur və kəndlilər əvvəllər birgə, elliklə istifadə etdikləri meşələr üçün indi ayrıca pul verməli idilər. Kəndlilər üçün pay torpağı kimi müəyyən edilmiş torpaqlar kəndlilər tərəfindən mükəlləfiyyətlər icra edilib qurtardıqdan sonra kəndlinin daimi istifadəsinə (mülkiyyətinə yox) verilirdi. Kəndlinin evi, həyətyanı sahəsi həmin tüstülərin (evin) irsi istifadəsində qalırdı. Kəndli əkin sahəsinin irsən keçməsi qaydası və onların bölünməsi yerli adət hüququ əsasında aparılırdı. Kəndli həyətyanı torpağını və əkin yerini kənd cəmiyyətinə mənsub olan kəndliyə verə bilərdi. Bağları isə hətta kənar şəxsə vermək hüququna malik idi. Kəndli başqa silkə keçdikdə tərk etdiyi icmanın torpağından istifadə hüququnu itirirdi. 1870-ci il kəndli islahatı kəndlilərin əksəriyyətini təşkil edən dövlət kəndlilərinə şamil edilmirdi. İslahatın əhatə etdiyi sahibkar kəndliləri isə Azərbaycan kəndlərinin yalnız beşdə bir hissəsindən bir qədər artığını təşkil edirdi. Bununla belə, ümumilikdə bütün kəndlilərin şəxsən azad edilməsi, torpaqların alqı-satqısı kənddə kapitalist münasibətlərinin inkişafına zəmin yaradırdı. XIX yüzilliyin sonlarında Azərbaycan kəndinin siması xeyli dəyişmiş, artıq kənd əhalisi yeni – kapitalist cəmiyyətinin siniflərinə parçalanmışdı. Bu siniflərdən biri torpaqların xeyli hissəsini əllərində cəmləşdirmiş kənd varlıları, öz torpaqlarını muzdlu əmək tətbiq etməklə becərən qolçomaqlar, həmçinin təsərrüfatla məşğul olub, bu təsərrüfatda muzdlu əmək tətbiq etməklə kapitalistə çevrilmiş bəylər idi. Digər sinfi isə torpaqsız və ya aztorpaqlı kəndlilər təşkil edirdilər. XX əsrin əvvəllərindən Azərbaycanda kapitalist münasibətləri daha sürətlə inkişaf etməyə başladı. Bu dövrdə kəndlilərin vəziyyəti daha ağır idi. Onlar torpaqsızlıqdan və aztorpaqlılıqdan daha böyük əziyyət çə- kirdilər. Torpaqların 3/4 hissəsindən çoxu xəzinənin (dövlətin) ixtiyarında idi. Ümumi əhalinin 80%-i kəndlərdə yaşayırdı. Onların isə 70%-ni xəzinə torpaqlarında yaşayan dövlət və xanədan kəndliləri təşkil edirdi. 94 Kəndli şəxsən azad olmaqla öz pay torpağından istifadəyə görə dövlətə töycü verirdi. Dövlət kəndliləri nisbətən geniş hüquqlara malik idi. Şəxsən azad olan kəndli pay torpaqlarından istifadəyə görə dövlətə töycü verib, bu torpağı sata, bağışlaya, icarəyə verə bilərdi. Ümumi vətəndaşlıq hüquqları əldə etmiş kəndli, hüquqi şəxs kimi çıxış etmək- saziş bağlamaq, iddia irəli sürmək, daşınar və daşınmaz əmlaka sahib olmaq hüququna malik idi. Kəndlilərin ikinci böyük qrupunu bəy, mülkədar və yaranmaqda olan qolçomaq torpaqlarında yaşayan sahibkar kəndliləri təşkil edirdi. İqtisadi cəhətdən mülkədarlardan asılı olan kəndli ödənc müqaviləsi bağlanana qədər hələ də müvəqqəti mükəlləfiyyətli hesab olunurdu. Sahibkar kəndliləri dövlət kəndlilərinə nisbətən torpaqla pis təmin olunmuş, əsasən az məhsuldar torpaqlara malik idilər. Bu dövrdə torpağin daimi mülkiyyətçisi olmuş icma kəndliləri arasında təbəqələşmə getdikcə qüvvətlənirdi. İcmada vergi verməkdə, dövlət və mülkədar mükəlləfiyyətlərini yerinə yetirməkdə elliklə zəmanət saxlanılırdı. Tədricən icma torpaqlarının çox hissəsini ələ keçirmiş qolçomaqlar və varlı kəndlilər pay torpaqlarının vaxtaşırı bölüşdürülməsi qaydasını daim pozurdular. 1 yanvar 1901-ci ildən qüvvəyə minmiş yeni torpaq qanunu bütün kateqoriyalardan olan kəndlilərin dövlət və sahibkar qarşısında vergi və mükəlləfiyyətlərini dəqiq müəyyən edirdi. Belə ki, dövlət kəndliləri özlərinin həmişəlik istifadəsində olan pay torpaqlarına görə xəzinəyə həyətbaşı (tüstü) adlanan vergi əvəzinə, gəlirin l0-12%-ni təşkil edən dövlət töycüsü, istifadə etdiyi digər torpaqlara görə torpaq vergisi və bütün kateqoriyalardan olan torpaqlara aid olunan zemski rüsumu ödəməli idilər. Zemski rüsumu yerli xərclərin – təhsil, səhiyyə, baytarlıq, əsasən də yerli inzibati idarəetmə aparatının saxlanılması üçün alınırdı. Mülkədar kəndliləri öz ağasının xeyrinə mükəlləfiyyətlər yerinə yetirir, malcəhət, yaxud bəhrə, qışlaqda saxlanılan heyvanlar üçün ot pulu, tüstü pulu, bağ pulu və s. ödəyirdilər. XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycan artıq tərkibinə daxil olduğu Rusiya imperiyasının qanunları ilə idarə edilirdi. İnqilabi yüksəliş illərində çar hökuməti qanunvericilikdə bir sıra yeniliklər etməyə məcbur olmuşdu. 1906-cı ilin iyununda çar hökuməti kəndli icmasının ləğv edilməsi, icma torpaqlarının ləğv edilməsi və icma torpaqlarının kəndlilərin şəxsi Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|