101
vergisi” mənasında işlənilirdi. Əvvəllər, ümumiyyətlə, vergi mənasında
olan “xaraq” termini də elə həmin dövrdə (III-IV əsrlər) torpaq vergisinə
aid edilirdi.
Vergilərin başçısı olan xarqbed – Sasani dövlətinin idarə aparatında
yüksək mövqe tuturdu.
I Xosrovun dövründə üzərinə vergi qoyulmuş torpaqlar siyahıya
alınırdı. Torpaq siyahısı hələ Kavadın dövründə tutulmağa başlanmış,
oğlu I Xosrovun zamanında başa çatdırılmışdır. Vergi vahidi 1/10 hektara
bərabər olan qarilə sayılmağa başladı. Torpaq vergisinin miqdarı əkilən
bitkinin xarakterindən asılı olaraq müxtəlif idi. Məsələn, bir qarilə buğda
və ya arpa sahəsindən bir drahma, bir qarilə üzümlükdən 8 drahma, bir
qarilə qarayonca sahəsindən 7 drahma alınırdı. Dörd xurma palmasından
və altı zeytun ağacından isə 1 drahma vergi tutulurdu.
I Xosrovun dövründə əmlakın qədərindən asılı olaraq 20-50 yaşlı
kişilərdən 12, 8, 6 və 4 drahma can vergisi müəyyən edilmişdi. Kübar
nəsillər, əyanlar, döyüşçülər, katiblər, kahinlər və məmurlar can
vergisindən azad idilər. Vergilərin ödənilməsi çətin olduğundan dörd
aydan bir, ildə üç dəfə alınırdı. Torpaq və can vergisi ilə yanaşı əhalidən
başqa vergilər də tutulurdu.
Yerli feodal cəmiyyəti üzərində hakim mövqe tutan Xilafət üsul
idarəsi VII əsrdə ərəblərin işğalı dairəsinə düşmüş bütün becərilən
torpaqları müsəlman icmasının mülkiyyəti elan etdi. Bu torpaqlar, əsasən,
öz rəiyyətlərinə qarşı münasibətdə bütün hüquq və imtiyazlarını qorumuş
əvvəlki sahiblərinin ixtiyarında saxlanılır, ərəblər isə bu sahibkarların
müsəlman icması xəzinəsinə (beytülmala) boyun olduqları vergilərlə
kifayətlənirdilər.
Əsasən silah gücünə ələ keçirilmiş şimallı-cənublu Azərbaycanın
tabe edilmiş əhalisi ilə qarşılıqlı münasibətlər işğalçılarla yerli əhali
arasında bağlanmış müqavilələrlə tənzimlənirdi. Hər bir belə müqavilə
başqa şərtlərlə yanaşı, birdəfəlik və illik vergilərin ödənilməsi təəhhüdü
haqqında maddəni də nəzərdə tutur, yerli əhaliyə məxsus torpaqları onun
ixtiyarında saxlayırdı. Zimmi, yəni başqa dinə mənsub yerli adam
statusunu qazanmış bu sahibkarlar müsəlman icmasının himayəsində
qalır, torpaq vergisi-xəracla yanaşı, qeyri-müsəlmanların verdiyi can
vergisi-cizyəni də ödəyirdilər.
Müsəlman qanunvericiliyinə – şəriətə görə cizyə hər il ancaq
kişilərdən, özü də onların sənət və ticarətdən əldə etdikləri qazancdan asılı
102
olaraq alınırdı. Varlılar 48, ortabablar 24, yoxsullar isə 12 dirhəm ödə-
yirdilər. Əgər can vergisi-cizyə ancaq qeyri-müsəlmanlardan alınırdısa,
torpaq vergisi-xərac həm müsəlmanlardan, həm də başqa dinlərə etiqad
edənlərdən alınırdı, ancaq qeyri-müsəlmanlar bu vergini ikiqat həcmdə
ödəyirdilər.
Xəlifə Huşam dövründə (724-743) ərəblərin Azərbaycan və
Arrandakı vergi siyasəti köklü dəyişikliyə məruz qaldı: buradakı Əməvi
hakimləri cizyəni xəzinəyə böyük gəlir gətirən vergilərdən biri kimi
fərqləndirməyə başladılar.
725-726-cı illərdə Hişamın sərəncamına görə, Azərbaycanda əhali,
torpaq, mal-qara və hər cür başqa əmlakın yeni siyahıyaalınması keçirildi.
Bu məqsədlə o öz sərkərdəsi Haris ibn Əmri Arrana göndərdi. Moisey
Kalankatlının məlumatına görə, ağır vergi qoyulmasına səbəb olan bu
yeni siyahıyaalma əhalinin vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı.
Bu siyahıyaalmadan sonra tətbiq edilən yeni vergi sistemi vergiverən
əhali ilə yanaşı rahiblərdən də vergi alınmasını nəzərdə tuturdu. Əhalinin
üzərinə sənətkarlığa, kəbinə görə yeni əlavə vergilər qoyuldu. Ölkənin
cənubunda xəlifə II Ömər zamanı ləğv edilmiş əvvəlki Sasani vergiləri
‘‘Novruz və Mihrican hədiyyələri’’ bərpa edildi. Belə vergi sistemi təkcə
yoxsulları deyil, hətta bir çox əyan və varlıları da səfalətə düçar etdi.
Əgər Əməvilər dövründə natura ilə ödənc vergilərin mühüm hissəsini
təşkil edirdisə, Abbasilər dövründə vergilərin ancaq bir hissəsi natura ilə
ödənilirdi. Özü də bu natura içərisində zinət şeyləri və ərəblərdə aztapılan
mallar üstünlük təşkil edirdi. Bu sistem II Abbasi xəlifəsi əl-Mənsurun
dövründə (754-775) xüsusən geniş tətbiq edilməyə başlanmışdı. Onun
dövründə misahə adlanan xərac əkilib-əkilməməsindən asılı olmayaraq
torpaq sahəsinə görə pulla, yəni hələ Ömər ibn əl-Xəttabın qoyduğu
qaydalar üzrə alınırdı.
Əl-Mənsurun varisi xəlifə əl-Mehdinin dövründə (775-785), onun
sərəncamına görə xəracalma sistemi dəyişildi. Misahə xəracı-torpağın
sahəsinə görə alınan vergi əvəzinə müqasəmə xəracı-məhsula görə alınan
vergi qoyuldu: suvarılan torpaqlardan məhsulun yarısı, dəliyə və kirbə ilə
suvarılan torpaqlardan məhsulun 1/3-i, duləblə suvarılan torpaqlardan
məhsulun 1/4-i alınırdı. Əl-Mehdinin dövründə meyvə ağaclarına, zeytun
və üzüm bağlarına xərac qoyuldu.
Torpaq vergisi və can vergisindən əlavə aşağıdakı vergilər alınırdı:
xüms-mülkiyyətdən və əmlakdan alınan, gəlirin 1/5-nə bərabər olan vergi;
103
zəkat-yoxsulların xeyrinə varlı müsəlmanların əmlakından tutulan vergi;
zəkat əl-fitr-orucluğun başa çatması münasibətilə verilən pay-fitrə;
sədəqə-yoxsullara verilən ianə; uşr-məhsulun 1/10-nə bərabər vergi.
Xüms-pul və ya natura şəklində dinc yolla ələ keçirilmiş əmlakdan,
əmək haqqından, mədən və dəfinələrdən, kafir və ya zimminin
müsəlmandan satın aldığı torpaqdan, əsirlər də daxil olmaqla hərbi
qənimətlərdən alınırdı. Dəyəri ailənin illik xərcindən artıq olan əmlak
satın alındıqda və ya müxtəlif peşə sahiblərinin gəlirləri illik məxaricdən
çox olanda xüms ödənilməli idi.
Zəkat-ildə bir dəfə alınırdı. Bu vergi dənli bitkilər (düyü və lobyadan
başqa), giləmeyvələr, daş-qaş və ev heyvanları üzərinə qoyulurdu. Buğda
və arpadan zəkat yetişəndən sonra alınır, üzüm üçün isə qora dövründə
müəyyənləşdirilirdi.
Zəkat əl-fitrə-ildə bir dəfə, orucluq ayının başa çatması münasibətilə
varlı müsəlman ailəsinin yetkinlik yaşına çatmış hər bir üzvünə görə
ödənilirdi. Fitrə məhsul və ya pulla ödənilə bilərdi. Onun qədəri 3 kq
buğdaya, arpaya və ya çəltiyə, xurmaya, kişmişə, qarğıdalıya və başqa
məhsullara bərabər idi.
Uşr-hər il əkinçilik, heyvandarlıq, balıqçılıq məhsullarından satış
üçün nəzərdə tutulan və qiyməti 200 dirhəmdən artıq olan başqa
məhsullardan natura ilə alınan vergi növü idi və bu verginin həcmi
məhsulun 1/10-nə bərabər idi.
Şirvanda (Bakıda) bunlardan başqa neft və duz mənbələri üzərinə də
vergi qoyulmuşdu.
IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda feodal münasibətləri inkişaf etmişdi.
Torpaq mülkiyyəti forması olan mülk (və ya əmlak torpaqları) xüsusi
mülkiyyət olub, onu almaq, satmaq, irs vermək, bağışlamaq, girov
qoymaq olurdu. Mülk sahibi (malik) və ya mülkədar dövlətə xərac, yəni
yeni torpaq vergisi verirdi.
Dövlətə məxsus, yəni gəliri birbaşa xəzinəyə gələn torpaqlara divani
deyilirdi. Bu dövrdə şərti torpaq mülkləri-iqta sistemi inkişaf etməkdə idi.
Zaman keçdikcə iqta torpaqları iqtidarların xüsusi mülkiyyətinə çevrildi.
Bu dövrdə icma torpaqları da mövcud idi. İcma torpaqları dövlətin
mülkiyyətində idi. Buna görə də həmin torpaqlardan elliklə istifadə edən
camaat bunun müqabilində dövlətə torpaq vergisi-xərac verirdi.
Torpaqdan istifadə müqabilində kəndlidən alınan vergi uşr və ya üşur
(onda bir), sonralar isə xərac adlanırdı. Xərac toplamaq üçün ayrı-ayrı
Dostları ilə paylaş: |