110
sahədə iş keçmiş Rusiya imperiyasının müvafiq qanunlarına düzəlişlər və
əlavələr edilməklə məhdudlaşdırıldı, sonralar isə müxtəlif vergilər haq-
qında ayrı-ayrı qanunlar qəbul edildi. Bu zaman parlament başlıca olaraq
ənənəvi vergi sistemindən istifadə edirdi və xəzinənin ehtiyaclarının
ödənilməsində dolayı vergilər-inhisar yığımları, gömrük vergiləri və
aksizlər mühüm rol oynayırdılar. Vergilər ağır olduğundan siyasi partiya-
lar (‘‘Müsavat’’ partiyası başda olmaqla) dolayı vergilərin ləğv edilməsini
və mütərəqqi gəlir vergisinin tətbiq edilməsini istəyirdilər. Lakin dövlət
büdcəyə əlavə vəsait cəlb etmək məqsədilə dolayı vergiləri saxladı.
1919-cu ilin əvvəllərində dövlət gəliri 600 milyon manat idi ki,
bunun da 400 milyon manatı dolayı vergilərin, xüsusilə də neft məh-
sullarının payına düşürdü.
1919-cu ilin aprelində sonralar dövlətin vergi siyasətinin formalaş-
masında əsas rol oynamış ən mühüm qanun da Maliyyə Nazirliyindən
daxil olmuşdu. Qanun cəmi 2 bənddən ibarət olsa da, onun böyük
əhəmiyyəti var idi, çünki ilk dəfə olaraq bu qanunla kapital vergisinin,
müstəqil vergilərdən fərqli olaraq, qəti təyin olunmuş vaxt və tarif
dərəcəsi müəyyən edilirdi. Kapital vergisi hər 100 manata 30 manat
olmaqla ilin başlanğıcında, ancaq fevralın 1-dən gec olmayaraq ödənilirdi,
gəlir vergisi isə ilin sonunda, gəlirin həcmi aydınlaşdıqdan sonra
ödənilirdi.
Bu qanunlarla yanaşı, hökumətin tələbi ilə parlament dəfələrlə torpaq
vergisinin, spirtli içkilərə, kənd təsərrüfatı məhsullarına, neft məhsullarına
qoyulan aksizlərin, tərpənməz əmlak vergisinin və digər tariflərin
artırılmasına əl atırdı. Lakin bu dolayı vergi tariflərinin qəbul edilməsi əks
nəticəyə gətirib çıxarırdı. Daxili bazarda qiymətlər qalxır, inflyasiya artır
və son nəticədə isə əhalinin həyat səviyyəsi aşağı düşürdü.
Müasir formada mövcud olan gəlir vergisi 1805-ci ildən etibarən
İngiltərədə, Fransada, Almaniyada, sonralar Rusiyada və Azərbaycanda
tətbiq edilmişdir. O zaman bu vergi məcmu illik gəlirdən hesablanırdı və
bu zaman hər bir ölkənin spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınırdı.
Verginin bu növündən alınan yüksək gəlirlər XX əsrin əvvəllərində
iqtisadi artım ilə müşayiət olunurdu. İllər keçdikcə bu vergi proqressiv
xarakter daşıyırdı. Əvvəllər ümumi gəlirin 5-10 %-ni, sonralar isə artaraq
15-50 %-ni təşkil edirdi. Gəlir vergisinin artması birbaşa vergiləri ön
plana çəkirdi.
Yeni iqtisadi siyasət dövründə mülkiyyət formasının müxtəlif növləri
111
və bir sıra iqtisadi qanunlar fəaliyyət göstərirdi ki, bu da vergi sisteminin
mövcudluğu üçün ilkin şərtləri yaradırdı. 1920-ci illərin təcrübəsi
göstərirdi ki, normal vergiqoyma mülkiyyət formaları arasında
münasibətlərdən asılıdır. Vergiqoymanın düzgün təşkili sahələr və
müəssisələr arasında kapital axınını tənzimləməli, kapital bazarını
formalaşdırmalı idi.
O dövrdə aşağıdakı vergi növləri mövcud idi: kənd təsərrüfatı vergisi,
mədən vergisi, gəlir vergisi, təsərrüfat dövriyyəsindən alınan torpaq
rentası, varislik rüsumu, aksizlər, gömrük rüsumları və s.
Azərbaycanda SSR-də bir sıra vergilər mövcud olmuşdur: əhalidən
alınan gəlir vergisi (1943), subaylardan, tək adamlardan, kiçik ailələrdən
alınan vergilər (1944), kənd təsərrüfatı vergisi (1953), tikililərdən alınan
vergi, torpaq vergisi, nəqliyyat vasitələri sahiblərindən vergilər, kolxoz
bazarlarından birdəfəlik rüsum, gömrük və dövlət rüsumu və s.
Müharibədən sonra əhalidən tutulan vergilərin həcmi nisbətən
azaldılmışdı. Hərbi vergi (1946) ləğv edildi və subaylardan alınan vergi
azaldıldı.
Sov.İKP-nin XXI qurultayı (1959) vergiyə düşməyən minimum
gəlirin və vergi güzəştinin genişləndirilməsində əsas rol oynadı. 1975-ci
ildən Azərbaycanda aylıq əmək haqqı 70 manat olan fəhlə və
qulluqçulardan vergi tutulmurdu. Aylıq əmək haqqı 71-90 manatadək olan
fəhlə və qulluqçulardan tutulan vergi orta hesabla 1/3 qədərdən çox
azaldılmışdı.
Dövlət büdcəsinə 1979-cu ildən etibarən aşağıdakı vergilər daxil
edilmişdi: dövriyyə vergisi, dövlət müəssisələrinin mənfəətindən vergi,
əsas vəsaitlərdən və dövriyyə fondlarından ödənişlər, renta ödənişləri,
mənfəətin sərbəst qalığı, kinofilmlərin baxışından alınan gəlirdən vergi,
kolxoz və kooperativ təşkilatlarından gəlir vergisi, meşə vergisi, dövlət
əmlakının satışından alınan gəlirdən vergi, digər vergilər və rüsumlar.
1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən
sonra öz müstəqil büdcə və vergi siyasətini həyata keçirməyə başlamışdır.
Bu dövr ərzində, məlum olduğu kimi, bir çox qanunlar qəbul edilmiş,
vergilərin növləri və dərəcələri, dövlət rüsumları müəyyən edilmişdir.
Bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin formalaşması ilə əlaqədar olaraq
qanunlarda dəyişikliklər edilmiş və son nəticədə ‘‘Vergi məcəlləsi’’ qəbul
edilmişdir.
Bu gün müstəqil Azərbaycanda torpaq vergisi torpaq mülkiy-
112
yətçilərinin və ya istifadəçilərinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrindən
asılı olmayaraq torpaq sahəsinə görə hər il sabit tədiyyə şəklində
hesablanır.
Rezident və qeyri-rezident fiziki şəxslər, habelə rezident və qeyri-
rezident müəssisələr torpaq sahələri barədə özlərinin mülkiyyət və istifadə
hüquqlarını təsdiq edən sənədləri aldıqdan sonra fiziki şəxslər və
bələdiyyə müəssisələri bələdiyyələrdə, digər müəssisələr isə vergi
orqanında 1 ay ərzində uçota durmalıdırlar.
Azərbaycan Respublikasının ərazisində mülkiyyətində və ya
istifadəsində torpaq sahələri olan fiziki şəxslər və müəssisələr torpaq
vergisinin ödəyiciləridir.
Fiziki şəxslər və müəssisələrin Azərbaycan Respublikasının ərazi-
sində mülkiyyətində və ya istifadəsində olan torpaq sahələri vergitutma
obyekti sayılır.
Müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən kadastr qiymət rayonları
və ora daxil olan inzibati rayonlar üzrə kənd təsərrüfatı torpaqlarının
təyinatı, coğrafi yerləşməsi və keyfiyyəti nəzərə alınmaqla şərti balları
müəyyənləşdirilir.
Sənaye, tikinti, nəqliyyat, rabitə, ticarət-məişət xidməti və digər
xüsusi təyinatlı yaşayış fondlarının həyətyanı sahələri və vətəndaşların
bağ sahələrinin tutduğu torpaqlar üzrə torpaq sahəsinin hər 100 kvadrat
metrinə görə müəyyən olunan dərəcələr tətbiq olunur.
Aşağıdakı torpaqlar torpaq vergisinə cəlb edilmir:
–
yaşayış məntəqələrinin ümumi istifadədə olan torpaqları;
–
dövlət hakimiyyəti orqanlarının, büdcə təşkilatlarının və yerli
özünüidarəetmə orqanlarının, Azərbaycan Respublikası Milli Bankının və
onun qurumlarının, habelə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft
Fondunun mülkiyyətində və ya istifadəsində olan torpaqlar;
–
istehsal fəaliyyətinə cəlb edilməmiş dövlət, meşə və su-fondu
torpaqları, Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan Respublikasına məxsus
olan sektorunun altında yerləşən torpaqlar;
–
dövlət sərhəd zolaqları və müdafiə təyinatlı torpaqlar.
Torpaq vergisi torpaq barəsində mülkiyyət və ya istifadə hüququnu
təsdiq edən sənədlər əsasında müəyyənləşdirilir. Tikililərin və qurğuların
altında olan torpaqlara, həmçinin obyektlərin sanitariya mühafizəsi üçün
zəruri olan torpaq sahələrinə görə torpaq vergisi tutulur.
Dostları ilə paylaş: |