Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
41
vitaminin  məhsullarda  miqdarı  mq%-lə  aşağıdakı  kimidir: 
buğda dəni - 0,41; birinci sort buğda unu - 0,25; ikinci sort buğ-
da unu - 0,35; düyü kəpəyi - 1,1; kəpəkli çovdar unundan çörək 
- 0,18; kəpəkli buğda unundan çörək - 0,21; birinci sort buğda 
unundan çörək - 0,16; qarabaşaq yarması - 0,50; noxud - 0,72; 
mərci - 0,50; kartof - 0,12; yerkökü - 0,1; pomidor - 0,1; ağbaş 
kələm - 0,06; mal əti - 0,07; beyin - 0,29; qaraciyər - 0,38; süd - 
0,03; xəmir mayası - 1,8. 
Orta  yaşlı  insanın  B
1
  vitamininə  sutkalıq  tələbi  1,5-2,6 
mq-dır. 
B
2
  vitamini  –  riboflavin  (
2
6
4
20
17
B
O
N
H
C
⋅
)  vitamini 
günəş  şüasının  və  ultrabənövşəyi  şüaların  təsiri  altında  parça-
lanan  sarı  rəngli  kristallik  maddədir.  Bitkilərdə  və  bəzi  mik-
roorqanizmlər tərəfindən sintez olunur. 1934-cü ildə Kun 5400 
litr  südü  emal  edərək  1  q  kristallik  B
2
  vitamini  almış  və  ona 
görə  də  laktoflavin  adlanır.  B
2
  vitamini  fosfor  turşusu  ilə 
birləşmiş  halda  flavin  qrupu  fermentlərinin  prostatik  qrupuna 
daxildir və orqanizmin toxumalarında gedən oksidləşmə-reduk-
siya  reaksiyalarında  iştirak  edir.  Qidanın  tərkibində  kifayət 
qədər zülal olmadıqda riboflavinin orqanizm tərəfindən mənim-
sənilməsi  pozulur.  B
2
  vitamini  çatışmadıqda  ariboflavinoz  baş 
verir.  Nəticədə  ağızın  və  gözün  selikli  qişası  zədələnir,  ka-
pillyarlar  genişləndiyindən  üz  qızarır,  tüklər  rəngsizləşir  və 
tökülür, görmə qabiliyyəti zəifləyir, qaraciyər zədələnir, amin-
turşu  mübadiləsində  pozuntular  meydana  çıxır,  nəticədə  zülal-
ların biosintezi azalır. 
B
2
 vitaminin ərzaq mallarında mq%-lə miqdarı aşağıdakı 
kimidir: mal əti - 0,06; süd - 0,03; yumurta - 0,44; buğda - 0,13; 
buğda rüşeymi - 1,0; birinci sort buğda unundan çörək - 0,16; 
qarabaşaq yarması - 0,20; kahı - 0,08; yerkökü - 0,07; kartof - 
0,05; göy noxud - 0,19; pomidor - 0,04; ərik - 0,06; alma - 0,03; 
bal - 1,04; preslənmiş maya - 0,6; quru pivə mayası - 2,3.  
Orta  yaşlı  insanın  B
2
  vitamininə  sutkalıq  tələbi  1,8-3,0 
mq-dır. 
 
42
B
6
 vitamini – piridoksin (C
8
H
11
NO
3
) 1934-cü ildə maya-
da tapılmışdır. Bu vitamin  yenidən aminləşmə və dekarboksil-
ləşmə proseslərində katalizator olan fermentlərin (dekarboksila-
za və aminoferaza) tərkibinə daxildir. Turşuların və qələvilərin 
təsirinə qarşı davamlıdır, lakin işığın təsiri ilə zəif turş mühitdə 
parçalanır.  199
0
C-də  əriyən  ağ  rəngli  kristallik  maddədir.  O 
çatışmadıqda mərkəzi sinir sistemi pozulur, epilepsiyayabənzər 
qıcolma  müşahidə  edilir,  aminturşu  mübadiləsi  pozulur,  bəzən 
anemiya əmələ gəlir. Orqanizmin B
6
 vitamininə olan tələbatının 
bir  hissəsi  bağırsaqlarda  saprafit  həyat  sürən  mikroorqanizm-
lərin sintez etdiyi vitaminin hesabına ödənilir.  
Müxtəlif  yeyinti  məhsullarında  B
6
  vitaminin  mq%-lə 
miqdarı aşağıdakı kimidir: ət – 0,5-0,7; siyənək – 1,0; yumurta 
– 0,2; pendir – 0,7; maya – 4-5; buğda unu – 0,3; noxud – 0,3; 
kartof – 0,2; yerkökü – 0,1; kələm 0,15. Məhsulları qızdırdıqda 
B
6
 vitamini yaxşı qalır. 
Bu vitaminə gündəlik tələbat 1,8-3 mq-dır. 
PP  vitamini  və  ya  nikotinamid,  nikotin  turşusu 
(C
6
H
5
O
2
N).  Qidada  PP  vitamini  çatışmadıqda  insanlarda  pel-
laqra (italyanca – pelle agre kələ-kötür dəri) xəstəliyi baş verir. 
Xəstəlik ümumi zəifliklə müşahidə olunur, sonra ağız boşluğu-
nun  selikli  qişası  hipermiyalaşır.  Dərinin  açıq  yerlərində  sim-
metrik iltihab və qırmızı rəngli piqmentləşmə müşahidə olunur. 
Xəstələrin  yaddaşı,  yuxusu  və  əsəb  sistemi  pozulur.  Bu  xəs-
təliyə  qarğıdalı  ilə  qidalanan  Amerikanın  və  Afrikanın  cənub 
rayonlarının,  taliya və  spaniyanın əhalisi daha çox tutulur. Bu 
qarğıdalının tərkibində nikotin turşusunun sintezinə sərf edilən 
triptofan aminturşunun olmaması ilə əlaqədardır. 
Nikotin  turşusu  ağ  rəngli  kristallik  maddədir,  yüksək 
temperaturun və qələvinin təsirindən fəallığını itirir, məhsulla-
rın dondurulması və uzun müddət saxlanılması zamanı parçala-
nır.  Oksidləşmə-reduksiya  fermentlərinin  (dehidroge-naza) 
tərkibinə daxildir. 

---

 
43
Nikotin  turşusu  bitki  və  heyvanat  mənşəli  məhsullarda 
vardır.  nsanlar üçün PP vitaminin mənbəyi çörək, qaraciyər və 
böyrək,  kartofdur.  Qidanın  tərkibində  triptofan  aminturşu  çox 
olduqda orqanizmdə PP vitamini sintez olunur. Ərzaq məhsul-
larında PP vitaminin mq%-lə miqdarı aşağıdakı kimidir: ikinci 
sort undan buğda çörəyi – 1,92; birinci sort undan buğda çörəyi 
– 1,54; qarabaşaq yarması – 1,19; vələmir – 1,1, mal əti – 2,8; 
malın  qaraciyəri  –  7,1;  yumurta  –  0,19;  süd  –  0,1;  Holland 
pendiri  –  2,8;  kartof  –  0,9;  kələm  –  0,4;  pomidor  –  0,53; 
yerkökü – 1,0; alma – 0,3; üzüm – 0,3. 
 PP vitamininə gündəlik tələbat 15-25 mq-dır. 
C  vitamini  –  askorbin  turşusu  (C
6
H
8
O
6
)  sinqa  əleyhinə 
(antiskorbut) istifadə olunur. 
Kollagenin  əmələ  gəlməsində,  fol  turşusunun  kofer-
mentə  reduksiyasında  və  digər  oksidləşmə-reduksiya  proses-
lərində  iştirak  edir.  Insan  orqanizmi  üçün  ən  vacib  vitamindir. 
Fermentlərin fəallığını sürətləndirir. O, çatışmadıqda orqanizm 
soyuğa  qarşı  davamsız  olur,  tez  yorulur,  diş  ətində  qanaxma, 
dişlərin  tökülməsi  müşahidə  edilir,  infeksion  xəstəliklərə  qarşı 
orqanizmin müqaviməti zəifləyir. 
Hal-hazırda  C  vitamini  sənaye  üsulu  ilə  sintez  olundu-
ğ
undan  ölkəmizdə  sinqa  xəstəliyinə  təsadüf  edilmir.  Bir  çox 
məhsullar  sənaye  üsulu  ilə  emal  edildikdə  C  vitamini  ilə  zən-
ginləşdirilir. 
lk dəfə C vitaminini kristallik şəkildə 1927-1928-ci illər-
də macar alimi Sent-Corci portağal və kələm şirələrindən alımış 
və müəyyən etmişdir ki, bu vitamin orqanizmin oksidləşmə-re-
duksiya reaksiyalarında mühüm rol oynayır. Kimyəvi təbiətinə 
görə  askorbin  turşusu  2  formada  olur.  Bunlardan  birincis  L  – 
askorbin  turşusu,  ikincisi  dehidro-askorbin  turşusudur.  Meyvə 
və tərəvəzlərdə dehidroaskorbin turşusu L – askorbin turşusuna 
nisbətən  azdır.  Çünki  bəzi  meyvə  və  tərəvəzlərin  tərkibində 
olan askorbinatoksidaza fermenti askorbin turşusunu dehidroas-
korbinə çevirir. Məsələn, xiyarda, qabaqda (xüsusən balqabaq-
 
44
da),  üzümdə,  qabaqcıqlarda  askorbinatoksidaza  fermenti  çox 
olduğu üçün askorbin turşusu azdır.  tburnu və qara qarağatda 
isə  bu  ferment  olmadığı  üçün  askorbin  turşusu  daha  çoxdur. 
Heyvanların  əksəriyyəti  askorbin  turşusunu  sintez  edə  bildiyi 
halda, bunu insanlar və meymunlar sintez edə bilmir. Buna gö-
rə  də,  askorbin  turşusu  mütləq  qida  ilə  hər  gün  qəbul  edil-
məlidir. 
Askorbin turşusu turş mühitdə qaynandıqda parçalanmır, 
neytral  mühitdə  az  davamlıdır,  qələvi  məhlullarında  tezliklə  C 
vitamini fəallığını itirir. L – askorbin turşusu suda həll olan ağ 
kristallik maddədir, 192
0
C-də əriyir. 
Askorbin  turşusu  zülal  və  karbohidrat  mübadiləsində 
iştirak  edir.  Çatışmadıqda  orqanizm  zülalı  mənimsəyə  bilmir, 
tirozin  və  fenilalanin  aminturşuların  oksidləşməsi  və  ribonuk-
lein  turşusundan  (RNT)  dezoksiribonuklein  turşusunun  (DNT) 
ə
mələ gəlməsi ləngiyir. 
Meyvə-tərəvəzdə  ən  çox  rast  gələn  C  vitaminidir.  Mey-
və-tərəvəzlər C vitamininin mənbəyidir. Məsələn, itburnu mey-
vəsində 1500 mq%, kal qozda 1200 mq%, qara qarağatda 300 
mq% C vitamini vardır. 
Göy tərəvəzlər də C vitamininin mənbəyi sayıla bilər. 
Kələmdə,  yarpaqlı və ədviyyəli tərəvəzlərdə, tomat tərə-
vəzlərində  C  vitamini  çoxdur.  Gül  kələmdə  70  mq%,  göy  so-
ğ
anda  60  mq%,  cəfəridə  və  şüyüddə  150  mq%,  ispanaqda  50 
mq%,  tomatda  40  mq%,  saplaqlı  istiotda  103-250  mq%  C 
vitamini vardır. 
Tərəvəzlərin  saxlanılması  prosesində  onlarda  C  vitamini 
azalır. C vitamininin miqdarı meyvə-tərəvəzin müxtəlifliyindən 
və  onların  becərildiyi  yerdən  asılı  olaraq  dəyişir.  Meyvə-tərə-
vəzin  müxtəlif  hissələrində  C  vitamini  bərabər  deyildir.  Al-
manın qabığında ətlik hissəyə nisbətən 4 dəfə,  gavalıda isə 10 
dəfə  çox  C  vitamini  vardır.  Sitrus  meyvələrinin  qabığında  ətli 
hissəyə nisbətən C vitamini 3 dəfə çoxdur.  

---