105
hazırlanır. Əzgilin yarpaqlarından və kökündən parçaları
boyamaq üçün sarı boyaq alınır.
Ə
zgil, həmçinin, balverən bitkidir. Onun çiçəklərindən
toplanan nektar ətrinə və şəffaflığına görə başqa nektarlardan
geri qalmır.
Gavalı – Слива – Prunus domestica L. Gülçiçəklilər
(Rosaceae) fəsiləsindəndir. Göyəm və alçanın çarpazlaşdırıl-
masından ilk dəfə Qafqazda yaranmışdır. Bağ gavalısının ən
çox becərilən növləri renklod, macar və yumurtavarı gavalıdır.
Macar gavalısı qırmızımtıl-bənövşəyi rəngdə, üzəri ağ
mum tozu ilə örtülü, uzunsov yumurta formasında, ətli hissəsi
yaşılımtıl sarı, bərk və şirin olur. Bu gavalıdan, əsasən qara ga-
valı qurusu istehsal edilir. Təzə halda bir aya kimi saxlanıla
bilər. Macar gavalısının ən çox yayılmış sortlarından Ev gava-
lısı, Adi gavalı, Italyan gavalısı, Ajanski gavalısı, Moskva
gavalısıdır.
Renklod gavalıları yumru formada, təsadüfi hallarda
ovalşəkilli yaşıl, sarı, yaşılımtıl-sarı rəngdə şirin və sulu olur.
Renklod gavalısının sortlarından yaşıl renklod, Altan renklodu,
Ullens renklodu, kolxoz renklodu, Reforma gavalısıdır.
Yumurtavarı gavalılar çox iri, sarı və ya narıncı rəngdə,
sıx, şirəli sarı ətli hissəyə və turşa-şirin dada malikdir. Bu qrupa
Sarı yumurtavarı, Qızıl damcı, Şaftalı gavalıları aiddir.
Bunlardan başqa bağ gavalısının növ müxtəlifliklərindən
Anna Şpet, Viktoriya, Sarı Oçakov gavalı sortları da möv-
cuddur.
Azərbaycanda Bondebri, Şaftalı gavalısı, Yaşıl renklod,
Ullens renklodu, Xurma macar, Adi macar, Anna Şpet, Süqar,
Sarı albuxara, Aleksandr Düma, Altan renklodu, Yerli Lakston
gavalı sortları becərilir. Yerli sortlardan Xatını, Vəziri, Sarı
albuxara və qara gavalıdır.
Gavalının müalicəvi xassələri. Gavalı təzə və emal-
edilmiş halda istifadə olunur. Gavalıdan kompot, mürəbbə,
povidlo, nalivka, qənnadı məmulatı hazırlanır və qurudulur.
106
Gavalı qurusu bağırsağın zəifliyində əhəmiyyətlidir. Bu
məqsədlə qara gavalı qurusu məşhur müalicəvi məhsul kimi
istifadə olunur və bağırsağın fəaliyyətini yaxşılaşdırır. Qu-
rutmaq üçün gavalının macar sortlarından istifadə edilir.
Kompot və gavalı tinkturasından zəif yumşaldıcı kimi qəbizliyə
qarşı tətbiq olunur. Hər gün yatmazdan qabaq 10-20 ədəd qara
gavalı yemək yaxşıdır. Təsdiq olunmuşdur ki, qara gavalı or-
qanizmdən xolesterinin çıxarılmasına kömək edir və ate-
rosklerozda, öd kisəsi xəstəliklərində məsləhət görülür. Qara
gavalı qurusu hipertoniyada, böyrək xəstəliklərində faydalıdır,
onun tərkibindəki kalium duzları orqanizmdən suyun və xörək
duzunun çıxarılmasına səbəb olur. Qara gavalının qidalılıq
dəyəri təzə gavalıdan 4-6 dəfə çoxdur. Lakin kökəlmədə və
şə
kər xəstəliyində qara gavalı yemək məsləhət deyil.
Quru gavalı ağzı bağlı bankalarda və paketlərdə quru və
qaranlıq yerdə saxlanılır. Gavalının ətlikli şirəsi pəhriz qidası
hesab olunur. Belə şirədə təzə gavalının tərkibindəki bütün
qidalı maddələr qalır. Gavalı şirəsi iştahanı və qidanın həzmini
yaxşılaşdırır. Qış aylarında orqanizmi vitaminlə təmin edir.
Mədə şirəsinin turşuluğu az olan xəstələrə turş gavalı
sortlarından hazırlanan şirə içmək məsləhətdir.
Xalq təbabətində gavalıdan mədə-bağırsaq, böyrək, rev-
matizm və podaqra xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur.
Sirkədə gavalı yarpaqlarından hazırlanmış həlimdən köhnəlmiş
və irinli yaraların daha tez sağalmasında istifadə edilir. Bəzən
yaraların və yarıqların üzərinə buxara verilmiş gavalı yarpaqları
qoyulur.
Gavalının yerli sortlarından alınan gavalı qurusundan,
xüsusən albuxaradan milli xörəklərimizin hazırlanmasında
istifadə olunur.
Gilas – Черешня – Cerasus avium Moench. Gülçi-
çəklilər (Rosaceae) fəsiləsinin albalı cinsinə aiddir. Gilasın
vətəni Aralıq dənizi ölkələridir. Yabanı halda Ukraynada, Mol-
daviyada, Krım və Qafqazda bitir. Hazırda mədəni gilas sortları
107
çox olduğundan yabanı gilas öz əhəmiyyətini itirmişdir. Lakin
meşələrdə yabanı formalara çox təsadüf edilir.
Yabanı gilas aprel-mayda çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ, ətirli,
beşləçəkli və uzun saplaqlıdır. Bir neçə çiçək bir yerdən çətir
kimi sallanır. Meyvələri iyun-iyulda yetişir. Forması yumru və
ya ürək şəklindədir. Qara, sarı-qırmızı və tünd qırmızı rəngdə
olur. Dadı acıtəhər və bəzən şirin olur. Şirinlər təzə halda
yeyilir, eləcə də ondan kompot, şirə, ekstrakt, mürəbbə və
başqa məhsullar hazırlanır. Acı gilaslar isə şərab istehsalı üçün
yararlıdır.
Yabanı gilasın tərkibində şəkər, üzvi turşular, karotin, C
və P vitaminləri çəyirdəyində isə 30% yağ və 1%-ə qədər efir
yağı vardır. Texniki məqsədlər üçün də işlədilə bilər. Yarpaq-
larında 250 mq% C vitamini vardır. Yabanı gilas külli miq-
darda qatran ifraz edir ki, bundan da parçaların boyanmasında
istifadə edilir.
Zəngin kimyəvi tərkibə malik olan gilas, əsasən təzə
halda yeyilir. Ondan kompot, mürəbbə, meyvə konservləri ha-
zırlanır, qurudulur və dondurulmuş halda qışa saxlanılır. Gilas
ş
irəsi likör-araq məhsulları istehsalında yarımfabrikat kimi
istifadə olunur.
Эиласын мцалижяви хассяляри.
Gilas şirəsi və həlimindən
qidanın həzmini yaxşılaşdırıcı vasitə kimi, özündən isə qəbiz-
liyə qarşı istifadə olunur. Gilas tumunda efir yağları, zülali
maddələr, qlükozid, amiqdalin və onu parçalayan ferment
emulsiyası var. Gilasın çəyirdək ləpəsindən acı mindal efir yağı
alınır və kosmetikada istifadə olunur. Gilas ağacının qabığında
ə
mələ gələn yüksəkkeyfiyyətli kamedlərdən də texniki məq-
sədlər üçün istifadə olunur.
Gilas şirəsi qidanın yaxşı həzm olunması üçün tətbiq
edilir. Xalq təbabətində qəbzliyə qarşı da istifadə olunur. Odun-
cağı bərk, sarı-qırmızı rəngdədir. Gilasın oduncağından xarrat
məmulatı, nazik budaqlarından isə qəlyan çubuqları hazırlanır.
108
Gilas balverən və bəzək bitkisi kimi də əhəmiyyətlidir. 1
hektar çiçəkləyən gilas sahəsindən arılar 36-40 kq bal hasil edə
bilir.
Göyəm – Терн – Pruus spinosa L. Gülçiçəklilər (Ro-
saceae) fəsiləsinin gavalı cinsinə aiddir. Şimali Qafqazda,
Zaqafqaziyada, Krımda bitir. Ukrayna, Belorus və Latviyada da
rast gəlinir.
Göyəm, yarpaqları əmələ gəlməmiş, erkən yazda – aprel-
mayda çiçəkləyir. Meyvələri iyul-avqustda yetişir. Qışa qədər
budaqlardan tökülmür. Meyvə saplaqları qısa və tüksüzdür.
Meyvələri yumru, tünd, qara-bənövşəyi rəngdə olur. Üzəri
qalın, ağ mum tozu ilə örtülüdür. Ətliyi yaşıl rəngdə, turşaşirin
və gərdir (büzüşdürücüdür). Azərbaycanda meyvələri çox iri,
ş
irin və dadlı bağ göyəm sortları vardır ki, bunlara el arasında
Xangöyəm deyilir.
Göyəmin tərkibində 8%-ə qədər şəkər (fruktoza və
saxaroza), 2,5% üzvi turşu (əsasən alma), 1% pektinli maddə,
1,5% aşılayıcı maddə, vitamin C və rəngləyici maddələr vardır.
Dadı gər olduğundan təzə halda yeyilmir. Göyəmdən mürəbbə,
povidlo, kompot, «ternovka» adlı spirtli içki, sirkə, kvas hazır-
lanır. Qurudulmuş meyvələri aşpazlıqda işlədilir. Duza qo-
yulmuş göyəm çox dadlı olur.
Meyvələri şaxta vurduqda dadı şirinləşir və təzə halda
yeyilmək üçün yararlıdır. Çəyirdəyində 37%-ə qədər yağ
vardır. Tərkibində acı amiqdalin qlükozidi olduğundan texniki
məqsədlər üçün işlədilir.
Göyəmdən qədimdən qida məqsədləri üçün istifadə
olunur. Ondan kompot, mürəbbə, povidlo, pastila, sukat, sirkə,
şə
rab və nalivka hazırlanır. Göyəm soğan və sarımsaqla sirkəyə
qoyulur və tamlı qida kimi istifadə olunur.
Göyəmin müalicəvi xassələri. Hələ Qədim Roma və
Yunanıstan həkimləri göyəmin qatılaşdırılmış şirəsindən
dizenteriyaya qarşı istifadə etmişlər. Müasir dövrdə də göyəm
büzüşdürücü və bərkidici vasitə kimi bağırsaq pozuntularında
Dostları ilə paylaş: |