Microsoft Word ?Z. V. T. kitab doc
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
55
içinde vaki olan hadiseler şeklinde ele almıştır. Onun görüşüne göre tarihi devirlerde ve özellikle milattan sonraki yüz ve bin yıllarda yurt tutulan alanlardan akıncılık, intişar ve fütuhatlarla yayıldıklarını gördüğümüz Türklerin, bu alanlara yaptıkları akınlar bilinçsiz dürtüler sonucu olmamıştır. Bu çerçevede o 1927-28 ve 1929-30 yıl- larında “Şarki ve Garbi Türkistan’ın coğrafyası”, 1928-29 ve 1930-31 yıllarında ise “Türklerin intişar sahalarının coğ- rafyası” derslerini okutmuştur. Hemen bu derslerin akabinde 1932’de ders notlarının bir kısmını “Azerbaycan’ın Tarihi Coğrafyası” adlı makalede yayınlamıştır. Burada Türkis- tan’ın tarihi coğrafyasını Amuderya, Kaşkaderya, Zerefşan, Sırderya, Çu, İle, Yedisu, Tarim havzaları, Cungarya ve Ka- zakistan bozkırları olarak tanımlamış; “şimaligarbi Çin, Mo- ğolistan, Altay, garbi Sibirya, Ural-İdil, şimali Kafkasya, Azerbaycan, Anadolu, Bahri Hazar’in cenubi sahilleri, Ho- rasan, şimali Afganistan ve şimali Tibet mıntılakalarını Türklerin intişar (yayılma) sahaları olarak ele almıştır. Öte yandan o, bu alanlarda tarihsel yaşanmışlıkların iz- lerinin destan malzemesinde bulunduğunu düşünmüş ve öm- rünün sonunda hazırladığı son eseri Oğuzname’de kabile isimleri ve toponomi arasında ilişki en yoğun bir biçimde iş- lemiştir.Mirza Ensarlı tarafından Azerbaycan diline çev- rilmiş olan (2007) İslam Ansiklopedisi “Azerbaycan” mad- desinde, hem Hunlar devrinden, hem de daha sonraki dal- galardan Azerbaycan’a yerleşen en esaslı unsurlar olduğunu tarihi kayıtlar ve coğrafi isimlerle göstermiştir (İ.A. cilt I:99) Zeki Velidi Togan Türklerin tarihi konusundaki bu gö- rüşleri oluştururken o dönemler için nadir görülen bir yön- tem olan “disiplinler arası” bir yöntem kullanmıştır. Çok ra- hatlıkla okuduğu Arapça, Farsça kronikler yanında arkeolo- ji, yazılı ve sözlü edebiyat ve destan malzemesini büyük bir rahatlıkla kullanabilmiş olması onun ufkunu genişletmiştir.
56 Ancak onun görüşleri aynı zamanda, kendisinin yetiştiği muhit ve o dönem Başkurtlarının hayatı hakkında öğrendik- leri ve bildikleri ile şekillenmiştir. O zamanki deyimle “Ah- metzeki” çocukluğunda ve gençliğinde bir taraftan destani mahiyette şiirsel bir hava içindeki bir ifade şekli ile kendini gösteren bu şecereler, diğer taraftan sözlü geleneğin vaz ge- çilmez parçası olan destanlar ve hikayelerle büyümüştür. İleride tanınmış bir tarihçi olarak geçmişe bakarken, kabile- lerin yaşam hakkı için verdikleri mücadele ve bunun yazılı ve sözlü edebiyat ile içinde ifade edilmesi ve bu kabilelerin isimlerinin coğrafyaya yansımasının, tarihi anlamak için ge- rekli kültür hazinesi olduğunu görmüş ve bu görüşünü eser- lerine yansıtmıştır. Böylece tarihçi Zeki Velidi Togan’ın eserlerinde ve özellikle makalelerinde Türklerin tarihini an- lamak için göçebe kabilelerden meydana gelen bir siyasi kültür ve onun yanında da ancak yerleşik bir kültür ortamın- da meydana getirilebilen edebiyat, sanat ve düşün dünyası- nın eserleri ayrı ayrı yerlerini bulurken, coğrafya bilgisi ve tarihi coğrafya kaynakları esas alınmıştır.
57
BDU-nun Türkologiya kafedrasının müdiri, professor AMEA-nın müxbir üzvü
zirvəsidir. O, Türk dünyasının o şəxslərindəndir ki, sovetlər gələrkən rus imperiyasından köçüb (əslində: qaçıb), Türki- yə Cümhuriyyətinə sığınıb və Anadolunu özünə ikinci vətən etmişdir. Zəki Validi təkcə getmədi, o zaman sovet dövləti- nin tərkibindəki başqa türk diyarlarından da çoxlu istedadlı elm adamları Türkiyəyə mühacirət etməli oldular və bütün ömürləri boyu mühacirət həyatı yaşadılar. Bunların içərisin- də istedadlı tarixçi, dilçi, hüquqşünas Qazan tatarı prof. Sad- ri Maqsudi Ərsal, Türk dünyasının sayılan-seçilən dilçilərin- dən azərbaycanlı prof. Məhəmməd Ərgin (Tiflisdən) prof. Əhməd Cəfəroğlu (Gəncədən) və Qafqazdan, Uraldan, Tür- küstandan gəlmiş və daha onlarla başqaları ilə yanaşı, baş- qırd türkü ordinar prof. Zəki Validi Toğan da vardı. Hamı deyir və biz də hamıya qoşulub deyirik ki, Zəki Validi böyük türk tarixçisidir. Bu böyüklük anlayışı bir çox keyfiyyəti əhatə edir: o, məhsuldar alimdir; tarixin ona qə- dər heç kəsin getmədiyi dərinliyinə getdi; Avropanın, Rusi- yanın, Asiyanın türkoloji tədqiqatlarını əhatə etdi; tədqiqa- tında yeni üsul-metod işlətdi; dil faktları ilə arxeoloji biliklə- ri məharətlə bağladı; bir çox mübahisəli problemə, o cümlə- dən Turan anlayışına aydınlıq gətirdi, türkün Ural-Altay mənsubiyyətindəki yerini şəffaflaşdırdı, türkün tarixi ilə ta- rixi coğrafiyasını qarşılıqlı öyrəndi və s., və s. 58 Bütün bu vacib, bir-birindən qiymətli elmi əhəmiy- yət kəsb edən problemlərlə yanaşı, daha üç məsələni qeyd etmək istərdim. Ümumən, türk tarixçiləri türkün müxtəlif coğrafiya- lardakı yaşayışlarını təcrid olunmuş halda tədqiq etmişlər: Atillanı ayrı, Göytürkü ayrı, Əmir Teymuru ayrı, Osmanlı imperiyasını ayrı öyrənmişlər. Və bu halda türkün tarixi möhtəşəmliyi olduğu dərəcədə qavranmamışdır. Zəki Validi türkün tarixini tarixəqədərki dövrdən başlayaraq əlaqəli şə- kildə, bir bütöv şəklində də öyrənmişdir. O, müxtəlif coğra- fiyalarda, müxtəlif əsrlərdə, uzaq-uzaq dövrlərdə yaşamış türk cəmiyyətləri, türk dövlətləri arasında sələf-xələflik bağ- ları aşkar etmişdir. Zəki Validi tarixin çox uzaq dərinliyində yaşamış Alp Ər Tonqa ilə Mete, onlarla Atilla arasında, Atilla ilə Göytürkün Bumın kağan, Bilgə kağan kimi hökmdarları arasında, onlarla səlcuqlular, Ərtoğrul Qazi, Sultan Mehmet Fateh, Əmir Teymur arasında bir genetik bağlılıq görmüşdür. Bu, böyük tarixçi duyumu, faktları, ha- disələri analitik təhlil istedadı ilə bağlıdır. Bu, türk tarixşü- naslığında novatorluqdur. Zəki Validinin elmi yaradıcılığında mühüm yeniliklər- dən biri onun dastanlarımızda tarix aşkar etməsində, qəhrə- manlıq dastanlarımızı türk tarixşünaslığının xidmətinə ver- məsindədir. Ümumiyyətlə, dünya tarixşünaslıq təcrübəsində belə mövqe var ki, qəhrəmanlıq dastanlarını tarixin şifahi dəsrliyi sayırlar. Bu təcrübəni türk tarixşünaslığında ilk ger- çəkləşdirən Zəki Validi Toğan oldu. O, Alp Ər Tonqa dasta- nından, Oğuz dastanlarından (oğuznamələrdən) inamlı, mö- təbər tarixi mənbə kimi istifadə etdi. Onun isgitlər, sakalar haqqındakı tədqiqləri Azərbay- can tarixinin məhz türk tarixi olmasını təsdiq elədi. Nəhayət, Zəki Vəlidi şəxsiyyətinin bir gözəl keyfiyyəti onun tarixçi vətəndaşlığıdır. İlk baxışda bu vətəndaşlıq anla- yışı bir qədər mücərrəd görünə bilər. Yəni o, doğulduğu və-
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|