Microsoft Word ?Z. V. T. kitab doc

 

46

İsenbike Toğan, 

Türkiye Bilimler Akademisi, 

 professor doktor 

 

ZEKİ VELİDİ TOGAN’IN TARİHÇİLİĞİNDE 

COĞRAFYA’NIN YERİ

*

 

 

Babam Zeki Velidi Togan’ın hayatındaki dönüm nok-

talarından birini teşkil eden olayların cereyan ettiği Bakû 

şehrinde böyle bir anma toplantısının yapılması geçmişi ve o 

zamanın duygularını geri getirmektedir. Çok öncelerden ki-

tapçıları vasıtasıyla daha sonra da Mehmet Emin Resulzade 

ile haberleşmesi dolayısıyla uzaktan aşina olduğu Bakû şeh-

rine Zeki Velidi Togan 5-6 Temmuz 1920 günlerinde gelmiş 

ve bir hafta kalmıştır. O sıralar artık “Sovyetlerle on beş ay 

işbirliği 1919-1920” diye adlandırdığı dönem sona ermiştir. 

O artık ihtilal içinde yer alan Başkurt lideri değil, Sovyet 

Gizli Polisi’nin aradığı bir kişidir. Bu günlere nasıl gelin-

diğini o Hâtıralar

1

 adlı eserinde: 

 

29 Haziran 1908’de babamı  bırakıp uzak 

şehirlere tahsile gitmiştim.  Şimdi 29 Haziran 

1920’de Lenin’i bırakıp aleni isyan bayrağı 

kaldırarak Türkistan’ın dağ ve çöllerine 

çekiliyordum. Belki de muvaffak olamazsak 

Avrupa’ya gideceğim. Belki bundan sonra hiç 

Moskova’yı görmiyeceğim.  

 

sözleri ile ifade eder. Artık o memleketi Başkurdistan’ı 

da bir daha hiç görmeyecektir. Bakû’ye aynı  yıl içinde iki 

kez gelecektir. Birincisinde Saritsin ve Dvetnatsat Futov 

yoluyla 5-6 Temmuz’da Bakû’ye gelir. Bakû’de Türkiye’li 

                                                 

1

 Prof. Zeki Velidi Togan, Hatıralar. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 

1999 (s. 171). 

---

 

47

komunist Mustafa Suphi’nin evinde kalır. İkinci ikametinde 

de yine Mustafa Suphi’nin evinde kalır. 1-5 Eylüle rastlayan 

ikinci ikameti Bakû’de toplanan “Bakû Şark Milletleri 

Kongresi” dolayısıyladır. Her ne kadar bu fikir kendisi 

tarafından Moskova’da Cemal ve Halil Paşaların huzurunda 

atılmışsa da, bu kez kongre Stalin ve ona bağlı organizas-

yonlar vasıtasıyla düzenlenmektedir. Bu çerçevede o Kırgız 

Canuzakov vasıtasıyla gönderdiği önergelerle kongreye 

dolaylı olarak katılmış olur. Kongre bittikten sonra da Son-

gait istasyonundan bindiği trenle o zamanki adıyla petrovski 

olan Mohaçkale’ye gider. Orada Lenin, Stalin, Trotski ve 

Rykov adına dört nüsha olarak meşhur mektubunu yazar. 

Dolayısıyla Baku’ye ikinci gelişi onun hayatında büyük 

değişikliklerin başlangıcını teşkil eder. Birinci ikametinde 

de polis tarafından aranan bir adamdı ama o Bakû ile kendi 

bildiği şekilde tanışır. Bu ikametini  

  

Sovyet Gizli Polisinin beni Azerbaycan’da değil 

Kazakistan’da arayacağını bildiğim için Bakû’da 

epeyi serbest dolaştım. Eski eserleri, hanlarını, 

saraylarını, cami ve medreseleri ziyaret ettim 

 

sözleri ile anlatır. Burada gezdiği ve gördüğü yerleri o 

daha sonra “Azerbaycan’ın Tarihi Coğrafyası”

2

 adlı 

makalesinde (1932) ayrıntılı bir şekilde ele alır (s. 70-75).  

Gittiği yerleri bu şekilde dolaşmak onda alışkanlık ha-

line gelmişti. Bu alışkanlık o daha çocukken Ural dağların-

daki köyü Kuzen ve çevresinde başlamıştı. Köy ve çevresi 

derken civar dağlar, yaylalar ve sonunda memleketi yürüye-

rek tanımıştı.  

 

 

                                                 

2

 Zeki Velidi Togan, “Azerbaycanın Tarihi Coğrafyası”. Azerbaycan 

Yurt Bilgisi 1(1932). 35-48, 69-83, 123-132, 145-156. 

---

 

48

                                                                                                       

Bir yerden söz ederken orayı görmüş olmanın ve 

coğrafi konumunun önemini bilmeden anlamıştı. Ama öte 

yandan babası Ahmetşah Hazret’in çok hoşuna gitmese de 

tarih ve coğrafyaya ait eserlere de düşkünlğü vardı. Genç 

yaşta Arapça ve Farsça öğrenmiş olması onun bu tür eserleri 

doğrudan doğruya okuyabilmesini sağlıyordu. Böylece o 

çok erken çağlarda tarih ile coğrafya arasında yakın bir ilişki 

kurmuş oldu.  

Bugün biz Türkiye’de tarih araştırmalarında olayları 

belli bir bağlamda anlamaya çalışırken, mekanlara çok daha 

teorik bir şekilde yaklaşmaktayız. Yakın zamanlarda Os-

manlı araştırmalarının büyük üstadı Halil İnalcık, ilk Os-

manlılar tarihini birebir mekan üzerinden yeniden kurgula-

ma yoluna gitmiştir. Ancak bu türlü araştırmalar nadirattan-

dır. Zeki Velidi Togan’ın öğrencisi ve asistanı olmuş olan 

Prof. Tuncer Baykara da mekanların fiziki özelliklerini 

öğrenmenin önemi üzerinde durur. Tarihi bilgileri topograf-

ya ve toponomi çerçevesinde değerlendirme yoluna girer. 

Muhakkak ki kendisinde bu yolda bir eğilim olmuştur, an-

cak büyük bir ihtimalle hocası Zeki Velidi Togan ile teşriki 

mesai de onun bu yolda ilerlemesine sebebiyet vermiştir.  

Öte yandan Zeki Velidi Togan coğrafya bilgisini o böl-

genin yalnız fiziki özellikleri ile tarihi bilgilerin karşılaştırıl-

ması açısından değerlendirmemiştir. 1932 yılında yayınla-

dığı “Azerbaycan’ın Tarihi Coğrafyası” adlı makalesinden 

görüldüğü gibi, coğrafi bilgileri bir araya getirirken tarihi 

coğrafya kitaplarında ve seyahatnamelerde o bölgeden 

geçen yolları tesbit etmiştir. Tarihi değişimlerde 

iktisadiyatın oynadığı role büyük ehemmiyet atfettiği için 

özellikle yollar üzerinde yoğunlaşmıştır. Zeki Velidi Togan 

Türklerin tarihinde kervan yolu ticaretinin en önemli iktisadi 

faaliyetlerden biri olduğunu düşünüyordu. O eserlerinde 

farklı bölgelerden geçen ticaret yolları mecralarını değiştir-

---