Microsoft Word Zamanin axari 2
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
679
sükanı arxasında olmağa öyrənən türklər bu tarixi yaradıblar, yazmağa lüzum görməyiblər. Və bu gün tarix müəyyən qədər olsa da bu böyük millət, bu xalqlar qarşısında öz borcundan çıxmağa çalışır. Əlbəttə, çox istərdik əsl həqiqətlər üzə çıxsın. Bu qədim xalq dünya xalqları içərisində, nəhayət, öz layiqli yerini tutsun. Bunun üçün də bu tarixi, bu elmi, bu keçmişi özümüz qədər canıyananlıqla, dərindən araşdıran olmayacaq. Elə isə, həm də qan yaddaşının söylədikləri ilə uzaq əsrlərə daha bir diqqət, nəzər.
Türk dillərinin tarixi quruluşunu göstərən cədvəllər, sxemlər, yazılar təqdim olunur.
MƏTN: – Türk dillərinin tarixinin öyrənilməsində ən qədim türk dövrü iki mərhələni özündə birləşdirir: Altay və Hun mərhələlərini. Bu dövrün göstəricisi olan maddi yazılı abidələr zəmanəmizə qədər gəlib çıxmamışdır. Türkdilli xalqların yerləşdiyi ərazilərdə aparılan arxeoloji qazıntılar, qədim yunan, ərəb və Çin mənbələrində verilən məlumatlara əsasən miladdan əvvəl birinci minilliyə qədər davam edən Altay imperiyasının varlığı haqqında da danışmaq mümkündür. Tədqiqatçılar yeni eradan əvvəl (üçüncü minillikdə) Mərkəzi Asiyada bürünc dövründəki mədəniyyəti Qəbir daşları mədəniyyəti adlandıraraq, onu türkdilli xalqlarla əlaqələndirirlər. Qəbir daşları dövrünə üzərində daha çox maral şəkli ovulmuş hündür daşlar, o
680
dövrdə istifadə olunun alətlər, qayalar üzərində həkk olunmuş rəsmlər daxildir. Tuvada skif məzarlarından aşkarlanan məişət, döyüş əşyaları bu ərazidə skif-Sibir mədəniyyətinə malik qədim türk-tuva qəbilələrinin məskən saldığından xəbər verir. Altay dövründə bu ərazidə üç böyük dil silsiləsinin varlığından danışmaq mümkündür: türk dilləri ailəsi, monqol-tunqus-mancur dilləri ailəsi və uqor-fin dilləri ailəsi. Məhz bu dövrdə həmin dil ailələri arasında uzun müddət əlaqə, ünsiyyət olmuş, onların daha çox leksik, qismən də fonetik və qrammatik quruluşunda uyğunluqlar əmələ gəlmişdir. Ən qədim türk dövrünün Hun mərhələsi eramızdan əvvəl birinci minillikdən başlayıb eramızın beşinci əsrinədək davam etmişdir. Bu dövr Hun imperiyası adı ilə məlum olan böyük və qüdrətli qəbilə birləşməsinin inkişafı ilə xarakterizə olunur. Bu imperiya Mərkəzi Asiyadan başlayıb Şərqi Avropayadək olan sahəni tutmuş və çoxlu türk-monqol, tunqus-mancur və başqa qəbilələri ətrafında birləşdirmişdir. Asiya və Avropa xalqlarının tarixində əsaslı rol oynamışdır.
* * *
Eramızın I əsrində Hun dövləti iki hissəyə – Qərbi Hun və Şərqi Hun dövlətlərinə bölünür. Sonralar bunlardan Qərbi Hun dövləti və Şərqi Hun dövləti əmələ gəlir. Bu dövrdə türk dillərinin qrammatik quruluş və əsas lüğət fondu daha da 681
zənginləşir, Hun dilinin qədim Bulqar, Xəzər və Çuvaş dilləri ilə genetik uyğunluğundan da bəhs olunur. Əski Çin mənbələrindən məlum olur ki, hunların öz yazısı olmuşdur. Əhalinin hesabı aparılan, vergi müəyyənləşdirən kitablar da təsis etmişdilər. Təəssüf ki, həmin hun yazıları zəmanəmizə gəlib çatmamışdır. Ola bilsin ki, run əlifbasının yazısının əsasını məhz elə həmin hun yazısı təşkil edir. Bu dövrdə türkdilli xalqların qəhrəmanlıq eposlarının da varlığı şübhə doğurmur. Belə ki, arxeoloji qazıntılar nəticəsində əldə edilən materiallardan, kəmər toqqalarına həkk olunmuş rəsmlərdən bunlar aydın görünür. Hun imperiyası dövründə bu ərazidə bulqarların, xəzərlərin, avarların, qırğızların, yakutların, qıpçaq və oğuzların dil ailəsi kimi qəbilə və tayfa ittifaqları şəklində formalaşması da özünü göstərir. Burada oğuz-karluq-qıpçaq tayfaları hələ bir-birlərindən təcrid olunmamış şəkildədir. Bu həm də türkün qədim tarixinin dastanlaşdığı zamanlar idi.
Ucsuz-bucaqsız çöllər, intəhasız torpaq və bu yurd yerlərində qılınc oynadan, at çapan atlılar, igidlər təqdim olunur.
MƏTN: – Üç min il əvvəl… Tarixin dastanlaşdığı dövr… Qurd nəfəsli, dağ sinəli igidlər Asiyanın bir ucundan digər ucuna at çapırdılar… Onlar ulu əcdadlarımız, yenilməz dədələrimiz qədim türklər idi…
682
Üç min il əvvəl tarixin dastanlaşdığı dövrdə başlarında Alp Ər Tunqa vardı. Onlara «Sakalar» deyirdilər… Dünya çox kiçik idi sakalar üçün. Altay ətəklərində gecələyər, Qafqazda gəzər, Anadolu yaylaqlarında dolaşardılar. Başlarında Xaqan Alp Ər Tunqa dünyanı qələbəylə bəzəyərdilər. Türkün izlərini həkk edirdilər zamanın yaddaşına. Onu «Şahnamə»dən tanıyırıq… Onu «Kutat-qu-bilik»dən tanıyırıq… Alp Ər Tunqa atamız türk xalqlarından əmələ gələn sakalar, Asiyanı elə böyük bir qüvvət halına gətirdi ki, bununla da sakalardan sonra Asiyada türk əzəmətini ucaldacaq olan hunlara əlverişli bir şərait yaratdı. Çin kitablarında, keçmiş yunanlara qımız içən, türk çadırından istifadə edən sakalardan (iskitlərdən) danışılan zaman farslar çıxdı onların qarşısına. Alp Ər Tunqanın gücünü, ordusunu görüb bu döyüşdən yayınmaq istədilər, aman vermədi igid türk xaqanı. Həqiqətən Anadoluda, Azərbaycanda, Orta Asiyada iranlılarla ölüm- dirim savaşı aparan sakalar bu gün türk xalqlarının ərazilərini, vətənlərini elə o vaxtdan, o günlərdən sübut etməyə, sınırlamağa çalışırdılar. Sakaların şanlı xaqanı Alp Ər Tunqa miladdan öncə yeddinci yüzilin Asiyasının qəhrəmanlıq abidəsi olaraq dastanlarda hələ də yaşamaqdadır. Yalnız türk dastanlarından deyil, digər millətlərin şifahi ədəbiyyatlarından da onun böyük bir xaqan olduğunu öyrənə bilirik. İran şairi Firdovsi «Şahnamə»sində yazır ki: Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|