Microsoft Word Zamanin axari 2
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
683
«Turan şahzadəsi Əfrasiyab (Alp Ər Tunqa) atasının məsləhəti ilə İrana hücum etdi. İki ordu Dihistanda qarşılaşdı. Boyu sərv kimi, sinəsi və qolları aslan kimi, fil qədər güclü olan Əfrasiyab iranlılara qalib gəldi, İran padşahı Əfrasiyabın əlinə keçdi…» Yusif Xac Hacib «Kutat-qu-bilik»də belə yazır: «Türk bəyləri içində adı tanınmış Alp Ər Tunqa çox məşhur, savadlı və fəzilətli bir hökmdardır. İranlılar ondan çəkinib adına Əfrasiyab deyirlər». Mahmud Kaşğarlı türklüyün və türk dilinin qüruru, fəxri olan «Divani-lüğət-it türk» adlı əsərində Alp Ər Tunqadan söz açır, sakaların bu tanınmış xaqanının qəhrəmanlığını öyür. Qəzvin şəhərinin onun qızının adına adlandırıldığından soraq verir. Yenə həmin əsərdə Alp Ər Tunqanı «dünya xanı» adlandırır.
* * *
Alp Ər Tunqanı düşmənlər miladdan öncə 624-cü ildə hiylə ilə öldürdülər. Alp Ər Tunqanın qanı yerdə qaldımı? Yüz il sonra, anaların cəsur ürəkli oğlanlar, qızlar doğduğu çağda, saka türkünün bəxt üfüqündə Tomris (Dəmir iz) xatun dünyaya gəldi… Tomris xatun Alp Ər Tunqanın nəvəsiydi. Əbədi həyat burulğanında buyruğu altındakı sakalarla bir fırtına kimi əsdi. Və qanını yerdə qoymadı babasının. İran şahını döyüş meydanında türkə yaraşan bir igidliklə məğlub etdi. Beləcə 684
babası Alp Ər Tunqanın qanını aldı… Türk xalqları böyük xaqanları Alp Ər Tunqanı unutmadı, ölümünün acısı könüllərində, dastanlarda, nəğmələrdə yaşadı. Yüz illərdir ki, Asiyanın çöllərində – ozanların, aşıqların sazında onun ölümünə ağılar dolaşır, dastanlar söylənir: «Alp Ər Tunqa öldümü?! İzsiz dünya qaldımı? Zaman öcün aldımı İndi ürək dağlanır…»
Kadr dəyişir. Professor Nizami Xudiyevin çıxışı efirə verilir.
NİZAMİ XUDİYEV: – Qarşıdakı görüşlərimizdə ulu əcdadlarımızın – qədim türklərin tarixindən hələ çox danışacağıq. İndi isə yenə qayıdırıq bu böyük tarixin, mədəniyyətin ən dəyərli göstəricilərindən, vacib şərtlərindən biri olan qədim türkcəmizə. Türk dillərinin yarandığı, yayıldığı məkan, bu dildə danışan xalqlar, bu dillərin əlifbasının, yazısının tarixində üçüncü dövr V-X əsrləri əhatə edən qədim türk epoxasıdır. Bu dövr üç mərhələyə bölünür: 1) V-VIII əsrləri əhatə edən Tukyuy – (göytürk) mərhələsi, 2) VIII-IX əsrlər qədim uyğur mərhələsi, 3) IX-X əsrləri əhatə edən qədim qırğız mərhələsi. Qədim türk dövrünün xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu dövrdə türk və monqol dilləri tamamilə diferensiallaşır. Monqol dillərinin inkişafı əsas etibarilə Şərqi Hun qəbilələri tərkibinə daxil olan 685
qəbilələrlə bağlı olur. Türk dilləri isə bundan əlavə qərbdə geniş yayılır. Qərbi Hunlar rast gəldiyi digər türk tayfalarını, eləcə də başqa qəbilələri məğlub edir, ətrafına birləşdirir və onlar IV əsrdə Qərbi Avropaya çatırlar. Hun dövləti dağılandan sonra bulqar və xəzərlərin ittifaqına daxil olurlar.
MƏTN: – Qədim türk əlifbası haqqında ilk məlumata eramızın VI yüzilliyindən başlayaraq tərtib olunmuş tarixi sənədlərdə təsadüf edilir. Suriya xronikasının müəllifi Zaxariya Ritter VI yüzillikdə bu haqda belə deyir: «Ağıllı hunların hun dilində öz əlifbaları da var idi». Müəllifin yazdığına görə, bunu ona daha əvvəllər hunlar ölkəsində olmuş adamlar danışmışlar. Maraqlıdır ki, 1950-ci illərdə YUNESKO xətti ilə İranda aparılan qazıntılar zamanı tapılan və eramızdan əvvəl V əsrə aid edilən hunlara məxsus yazılarla əski göytürk yazıları arasında ciddi qrafik fərq yoxdur. Əgər VI əsrədək türk xalqlarının dilləri haqqında əldə elə bir materiallar yoxdursa da, göytürk dövrünə aid VI-VIII əsrlər Orxon- Yenisey abidələri vardır.
* * * Başqa bir məlumata görə, 568-ci ildə Bizansda olmuş türk səfiri türk xaqanının sağdan sola üfüqi istiqamətdə yazmış olduğu məktubu 686
Bizans imperatoruna təqdim etmişdir. Tədqiqatçılar həmin məktubun məhz göytürk əlifbası ilə yazıldığını güman edirlər. Buna bənzər məlumata IX-X yüzilliklərin təzkirələrində məşhur ərəb tarixçisi Təbəərinin kitabında da rast gəlirik. Göytürk əlifbasının mövcud olması haqda qeyd Mahmud Kaşğarinin «Divan»ında da yazılmışdır. Bəllidir ki, Mahmud Kaşğari material toplayarkən yalnız islam dininə etiqad bəsləyən türk qəbilələrini, onların dilini, adət-ənənələrini öyrənməklə məşğul olmuşdur. Beləliklə, XI yüzillikdə budda, xristian, yəhudi, taman dinlərinə və etiqadlarına, inanclarına tapınan türk qəbilələrinin tədqiqi alimin diqqət mərkəzindən kənarda qalmışdır. Mahmud Kaşğari çox ötəri bir şəkildə göstərir ki, «uyğur və tabğaclar»ın bir də özlərinə məxsus ayrı yazıları vardır ki, işgüzarlıq kağızlarını həmin əlifba ilə yazırlar». Mahmud Kaşğarinin yazdığına görə bu əlifba ilə tərtib olunan mətnləri müsəlman olmayan uyğurlardan və çinlilərdən başqa heç kəs oxuya bilmirdi. Deyilənlərdən aydın olur ki, islam dinini qəbul edən türk qəbilələri həmin gündən öz ənənəvi türk əlifbalarını unutmuş və ərəb əlifbasını yazılarına gətirmişlər.
Qədim əlyazmalardan günümüzə yetişən miniatürlər bir- bir ekrana gəlir. Mətndəki hadisə sanki canlı kadrlara çevrilir. Qədim yazılar, Mahmud Kaşğarinin «Divan»ı… Uyğurların yaşadığı yerlər, Turfan ətrafı görüntülər…
Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|