Microsoft Word Zamanin axari 2
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
712
formalaşanadək qalır. XI əsrdə Qaraxanlılar hakimiyyəti zəifləyir və müstəqilliklərini itirirlər. Bu zaman güclənən oğuz qəbilələri, o cümlədən türkmənlər qaraxanlılar dövlətini özlərinə tabe etdirirlər. XI əsrdə oğuz qəbilələrindən olan səlcuqlar hərəkatı başlayır. XII əsrdə səlcuqlar cənuba və qərbə yayılaraq, Kiçik Asiyanı özlərinə tabe edib Türkiyənin əsasını qoyurlar. MƏTN: – Bu dövrdə məşhur türk səlcuq dövlətindən başqa Əfqanıstanda hakimiyyəti 969- 1187-ci illəri əhatə edən Yeminilər-Qəznəvilər dövlətini də misal göstərmək olar. Bu dövlət Qəznəli Mahmudun vaxtında – 997-1030-cu illərdə daha da məşhurlaşmış, Hindistanı, Xarəzmi, Əfqanıstanı, İranı islamlaşdıra bilmişdi. XI əsrdə qıpçaqların şərqdən cənubi rus çöllərinə doğru hərəkatı başlayır. Qıpçaqlar tərəfındən darmadağın edilmiş peçeneklərin bir hissəsi daha da qərbə qovulur və macarlar tərəfindən assimilyasiya uğrayır, bir hissəsi isə qıpçaqlara qarışır. Qıpçaq dövləti böyük bir sahəni tutur. Bura müasir Qazaxıstanın cənub- qərb hissəsi, Krımın düzənlik sahəsi, Volqa və Don çaylarının aşağı hissələri daxil olur. Monqol qəbilələrinin fəallığı X əsrdə başlayır. Monqol qəbilələrindən olan kitaylar Şimali Çini öz təsirləri altına alırlar, oğuzları sıxışdırırlar. Monqolların hücumu ilə Orta Asiya və Şərqi Avropa xalqlarının tarixində dəyişik bir mərhələ başladı. Monqol hökmranlığı zamanında bir-birinin ardınca bir neçə dövlət əmələ gəldi. 713
Qərb və cənubi-qərbdə monqol istilasından sonra yaranan qüvvətli dövlət – Çığatay dövləti Qızıl Orda, XIV əsrin sonlarında isə Teymurilər dövləti olmuşdur. XV əsrdə Qızıl Orda üç müstəqil xanlığa: 1420-ci ildə Krım, 1433-cü ildə Kazan və 1466-cı ildə Həştərxan xanlıqlarına parçalanır. Qızıl Ordanın da, xanlıqların da rəsmi dövlət dili türk dili idi. Orta epoxada müasir türk dilləri diferensiallaşır: qərbdə bulqarlar, xəzərlər, yakutlar, xakaslar və kırğızlar…
NİZAMİ XUDİYEV: – X-XV əsrlərdə qıpçaq ümumi dili iki qrupa bölünür: birinci qıpçaq-bulqar qrupudur ki, bundan XV əsrdə tatar və başqırd dilləri təşəkkül tapmışdır. İkinci qıpçaq qrupu monqol dövründə iki yarımqrupa bölünür. Qıpçaq poloves yarımqrupu – buna poloves dili və daha sonralar karaim dili, kumuk dili, qaraçay-balkar dili daxil idi. Digər qıpçaq-noqay yarımqrupuna isə noqay dili, kazax dili, karakalpak dili və özbək dilinin qıpçaq dialekti daxil idi. Oğuz qrupu dillərinin XV əsrdə üç qolu olmuşdur. Oğuz-bulqar, oğuz-səlcuq və karluk- uyğur dilləri. Orta türk epoxasında bu dillərin yayıldığı geniş coğrafi məkan, tarixi yerlər az qala hüdudsuz idi. Baburun hökmranlığı illərində 1526-1558-ci illərdə Hindistanda yaradılan türk imperatorluğu… Teymurləngin yaratdığı dövlətin Baburun vaxtında 1504-cü ildə özbək Şeybani xan tərəfindən işğal olunması ilə əvvəlcə Səmərqənd və Kunya-Urqenc dövlətlərinə, sonra 714
isə Buxara, Xavə və Kokand xanlıqlarına parçalanması… Bu inzibati birliklərdə toplanan xalqlar qərbdə oğuz-karluk-qıpçaq, şərqdə qırğız- qıpçaq, xakas, yakut Tuva dil qruplarının nümayəndələri idilər. Məhz buna görə də orta türk dövründə yaranan abidələrdə bu dil qruplarının elementləri öz əksini tapa bilmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, monqol istilası monqollardan daha çox türkdilli xalqların taleyinə təsir etmiş, onların, yəni monqolların yaratdığı dövlətin dili tədricən türk dili olmağa başlamışdı. IX-XIII əsrlərdə Misirdə, Suriyada, Hindistanda yaranmış türk dövlətləri, eləcə də Xarəzmşahlar, 1380-1469-cu illərin Qaraqoyun- lular və 1350-1502-ci illərin Ağqoyunlular döv- lətləri də Orta türk epoxasında yaranan dövlətlər, imperatorluqlar idi. Orta türk epoxasının onlarla yazılı abidələri günümüzə yetişmiş, türkün əzəmətli tarixinə şərəfşan gətirmiş, dünyanın mədəni sərvəti elan edilmişdir. Haqqında dəfələrlə söz açdığımız Mahmud Kaşğarlının «Divani-lüğət-it-türk»ü, Yusif Balasaqunlunun «Kutat-qu-bilik»i, Əbu Həyyan əl Qarnatinin «Kitabül-əl idrakli-lisanül əl ətrak»ı, «Dədə Qorqud» dastanları, Əlinin «Qisseyi- Yusif» əsəri, «Dastani-Əhməd Hərami», Əhməd Yasəvinin «Divani-Hikmət»i, Seyfi Sarayinin «Gülüstan» əsəri bu böyük xəzinədən bir hissədir. Qarşıda türk dillərinin tarixi, yeni türk dilləri epoxası ilə bağlı söhbətimiz olacaq. Hələliksə, qədim türklərin adət-ənənəsini, tarixi yaşantılarını 715
göstərən süjetlə türk adını ilk dəfə dövlət adına ucaldan Göytürklərin zamanına səyahət edəcəyik. Böyük türkün uzaq yaddaşından kiçik bir soraq verəcəyik.
Qədim türklərin adət-ənənəsi, dövlət qurumu, döyüş səhnələrindən görüntülər.
MƏTN: – Göytürklərin adət-ənənəsi, dövlət quruluşu, mədəniyyəti, dini haqqında Orxon-Yenisey abidələrindən, eləcə də Çin mənbələrindən müəyyən qədər məlumat almaq mümkündür. Göytürk xanədanında oturan şəxs kağan «xaqan», onun arvadı katun «xatun» adlanır. Döv- lətin idarəsi iki qola bölünür: dövlətin qərb buda- ğını idarə edən adam yabğu, şərq budağını idarə edən adam şad adlanır. Xaqanın oğulları şahza- dələr tikin adlanır. Xaqandan sonra ən böyük rütbə xan sayılır. Orxon-Yenisey abidələrində xanlar barədə az danışılsa da, bəylər haqqında çoxlu məlumat vardır. Abidələrdə bəzən bəylərə xaqan adı verilməsi haqqında fikirlərə də təsadüf edilir: Bars bəg erti, kağan at bunta biz birtimiz – Bars bəy idi, xaqan adını da burada biz verdik… Ən yüksək hərbi dərəcə çor adlanırdı, ondan kiçik olan hərbi rütbə sənün, yəni general adlanırdı. Türklərin qədim dini haqqında VI əsrin 70- 80-ci illərində tərtib edilmiş «Veyşu» və VII əsrin əvvəllərində hazırlanmış «Siyşu» adlı salnamələrdə məlumat verilir. Türklər göyləri tenri adlandırıb onu müqəddəs sayırdılar. Yer – sub, su – ıduk idi.
716
Qədim türklərdə ailənin rifahım və uşaqları himayə edən ilahə Umay adlanırdı. Türklərin fikrincə adam öləndən sonra onun həyatı o biri dünyada davam edir, buna görə də adam öləndə onun haqqında öldü yox, yça bardı (uçaraq getdi) ifadəsini işlədirdilər. Onlar əcdadlarının ruhunu müqəddəs sayırdılar. Türklər ilin müəyyən günlərində bu saydığımız müqəddəslərə qurban kəsirdilər: qurbanlıq ya qoyun, ya da at olurdu. Adətən bol sulu otlaq yerlərdə məskən salardılar, çünki belə yerlərdə həm ov heyvanları çoxdu, həm də öz sürü və ilxılarını rahat otarmaq mümkün idi. Ovçuluq və maldarlıqla yanaşı, qədim türklər əkinçiliklə də məşğul olurdular. Qədim türk üçün əsas peşə müharibə idi, silahları yay, ox, qılınc, zirehli geyim. Təkcə Orxon-Yenisey abidələri deyil, bütün dillərdə yazılmış qaynaqlar türklərin cəsur və igid olduğunu göstərir. Namus qədim türklərdə çox müqəddəs tutulurdu. Ruhu ölməz sayır, ölümdən sonrakı o dünya həyatına inanırdılar. Buna görə də meyitin o dünyadakı həyatını yüngülləşdirmək üçün sağlığında istifadə etdiyi əşyalardan ətrafına düzərdilər. Çin, Bizans, İran və ərəb mənbələrinə görə qədim türklər yüksək mədəniyyətə malik idi. Hələ 563-cü ildə Qərbi Türk xaqanlığından Bizansa elçi göndərilmişdi. Mənbələrin yazdığına görə 568-ci ildə Bizans elçiləri Zemarxın başçılığı ilə Qərbi Türk xaqanlığına göndərilir. Bu elçiliyin hesabatında yazılır ki, türk xaqanları qızıldan 717
düzəldilmiş taxt üzərində oturarmışlar, xaqanın çadırı rəngarəng xalılarla bəzədilərmiş. Orxon-Yenisey abidələri və onların yerləşdiyi ərazidə aparılan arxeoloji qazıntılar göstərir ki, V-VIII əsrlərdə türklər dünya əhəmiy- yətli yüksək sənət və mədəniyyət nümunələri yaratmışlar. Onlar Çin, Orta Asiya, İran və Şərqi Avropa ölkələrinə də təsir göstərmiş, bir sıra sənət və istehsalat sahələri məhz türklərdən – bu ərazilərdən dünyaya yayılmışdı. Yəhər, bəzək əşyaları, hərbi ləvazimat, geyimlər, ilin təqvimi, məhz qədim türklərin, ulu əcdadlarımızın dünyaya bəxş etdiyi yeniliklər idi.
NİZAMİ XUDİYEV: – Yeni türk dilləri epoxası bütün müasir türk xalqlarının və türk dillərinin tamamilə təşəkkülü ilə xarakterizə olunur. Qərbdə bu dövrdə çuvaş tayfa-qəbilə birləşmələrinin vahid çuvaş xalqına çevrilməsi baş verir. Qıpçaq-bulqar qəbilələri iki böyük xalqı – tatar və başqırdları araya gətirirlər. Bundan əvvəlki epoxada qıpçaq- poloves qrupundan qıpçaq-noqay ittifaqı yaranır, bu da XV əsrdə qazax və noqay xalqlarına ayrılır. Noqay xalqı da XVI əsrdə noqay və karakalpaqlara bölünür. Qıpçaq-poloves qrupu karaimlərə, kumıklara, qaraçaylara, balkarlara, krım tatarlarına ayrılır. Bu xalqların dili artıq öz mimsir xüsusiyyətlərini, xarakterini kəsb edir. XV-XX əsrdə karluk birliyindən tədricən iki xalq – özbəklər və uyğurlar – yeni uyğur dilində danışanlar əmələ gəlir. Bu epoxada şərqdə də türk qəbilələri və dillərinin təşəkkülü prosesi gedir.
718
Dilləri təşəkkül etməyə başlayan xalqlar üç əsas dil ümumiliyində formalaşır: 1. Uyğur-tukyu ümumiliyi. Bundan qədim uyğur və qədim oğuz dillərindən başqa tuvin və karakas dilləri ayrılır. 2. Yakut dili. 3. Xakas ümumiliyi. Bundan müasir xakas dilinin dialekti, şor dili, altay dilinin şimal dialekti yaranır. Nəhayət, qırğız-qıpçaq qrupu dillərinə qədim qırğız dili, sonralar qırğız dili və altay dilinin cənub dialekti daxil olur. Oğuz tayfaları qədim səlcuq, qədim türkmən və qədim bulqar tayfaları əsasında bir neçə qədim və müasir dilin yaranması ilə şərtlənir: qədim Azərbaycan, qədim Osmanlı, qədim türkmən, Azərbaycan, türk, türkmən və qaqauz dilləri. Cağatay, Xaqaniyyə türkcəsi əsasında karluq və uyğur tayfa birliklərindən özbək, yeni uyğur dilləri, eləcə də sarı uyğur və salar dilləri meydana gəlir. Ümumiyyətlə, türk dillərinin tarixində yeni türk dövrü XV-XX əsrləri əhatə edir. Dünyadakı dil ailələri içərisində türk dilləri bir-birinə ən yaxın olan dillərdəndir. Türk sistemli dillər lüğət fondunun və qrammatik quruluşlarının ümumiliyi ilə səciyyələnən, məhz elə bu xüsusiyyətlərə görə əsrlər boyu öz mənliyini qoruyub saxlayan, tarixin bir-biri ilə qohum olan, bir kökdən, bir əsasdan boy verən dillər qrupudur.
NİZAMİ XUDİYEV: – Türk xalqlarının qədim tarixini, dövlətçilik ənənələrini, kimliyini yaşadan, adət- 719
ənənəsinin, mənəvi dəyərlərinin kökündə dayanan qədim türk tayfaları… Saka türkləri, hunlar, tukyular, göytürklər, on oğuzlar, doqquz oğuzlar bu gün heç yerdə ayrıca xalq kimi təmsil olunmurlar. Onlar tarixin müxtəlif aşırımlarında öz missiyalarını yerinə yetirib, müasir türk xalqlarının içərisində ərimiş, bir hissəsi isə başqa ad altında yenidən tarix səhnəsinə çıxmışdır: Hun- oğuz-türk-türkmən keçidlərində olduğu kimi. Ona görə müasir türk xalqlarından hər biri – böyüklüyündən, kiçikliyindən asılı olmayaraq, əski çağlarda yaranan mədəni abidələrdən özünə pay götürə bilər. Çünki türk-osmanlı, özbək, qırğız, Azərbaycan, qazax, türkmən, qaqauz, tatar, çuvaş, noqay və digər türksoylu xalqların soykökündə eyni bir sak, hun, göytürk, uyğur, qıpçaq, peçenek tayfalarının olduğu şübhəsizdir. Türkün dünya tarixində rolunu azaltmaq məqsədilə, yaratdığı qədim sənət nümunələrini gözdən salmağa, ya da dil faktoruna görə başqa- başqa xalqların adına çıxmağa təşəbbüs edənlər uzun illər niyyətlərinə nail ola bilmədilər. Türk özünə, kimliyinə döndü. Ulu babalarının al qanı ilə yaradılmış tarixini bir də səhifələdi. Mənəvi dəyərlərini yada saldı, yurd yerlərinə baş çəkdi. Bu silinməz izlər, bu möhtəşəm tarix, bu ulu dünya hər birimizindir, hər bir türk övladınındır. «Qazax, qırğız, uyğur, tatar, azəri bir soydu», – deyən çox məşhur bir deyimdə olduğu kimi.
SON 2006 720
MÜNDƏRİCAT
Görkəmli alim, ləyaqətli ziyalı ......................................................... 3 Müəllifdən ...................................................................................... 32
MƏQALƏLƏR, MÜSAHİBƏLƏR Müasir Azərbaycanın qurucusu ...................................................... 36 Böyük yolun davamçısı .................................................................. 51 Şah İsmayıl Xətai və Azərbaycan dili ............................................ 64 «Xudafərin» mənəvi körpüyə çevrilir ............................................ 77 Cavad Heyət dünyası ...................................................................... 82 «Qarabağın keçdiyi tarixi yol» (S. Sərdarniyanin tarixi düşüncələrinə münasibət) ............................................................... 95 Radio və televiziyanın əlifbası proqramlaşdırmadan başlayır ..... 106 Radio və televiziyanın informasiya tarixindən ............................. 113 Tarixin səsli salnaməsi ................................................................. 121 Radio və musiqi ............................................................................ 136 Teleradiomuz maarifçilik işığında ............................................... 146 50 il mədəniyyətin keşiyində ........................................................ 153 Xalq yaradıcılığı ənənələrinin televiziyada işıqlandırılması ........ 162 Azərbaycan teleradiosunun musiqi kollektivləri .......................... 169 Dövlətçilik, millilik, müasirlik ..................................................... 175 Günümüzün ekran salnaməsi ....................................................... 187 Yeni əsrin televiziyası .................................................................. 200
721
RƏYLƏR
Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması və möhkəmləndirilməsində Heydər Əliyevin rolu ............................ 213 Azərbaycan dilində morfoloji norma ........................................... 218 Çağdaş türk şeirinin poetikası ...................................................... 222 Orxon-Yenisey abidələri və Azərbaycan dili (leksika) ................ 225 Müasir türk dilində ara sözlər və söz birləşmələri ....................... 234 Azərbaycanda təhsil alan türkiyəli tələbələrin dil problemləri ................................................................................... 240
ÇIXIŞLAR
Doktor Cavad heyətin Bakıda AMEA-da keçirilən 80 illik yubiley mərasimində çıxışı ........................................................... 246 Əziz müəllimimiz ......................................................................... 251 Birinci, ikinci, üçüncü çağırış Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin iclaslarından bəzi çıxışlar .................................. 252
Tarixi hünər («Əsrin müqaviləsi»nin 10 illiyinə həsr olunur) ..... 477 Xilaskar ( III film) ......................................................................... 485 Xilaskar ( IV film) .......................................................................... 512 Möhtəşəm türk (İ.Doğramacı – 90) ( I film) .................................. 538 Möhtəşəm türk (İ.Doğramacı – 90) ( II film) ................................ 549 Türkün zəfər dastanı (Çanaqqala) ................................................ 558 Naxçıvan. Azadlığın addımları ( I film) ........................................ 576 Naxçıvan. Azadlığın addımları ( II film) ....................................... 589 Naxçıvan. Azadlığın addımları ( III film) ...................................... 599 722
Türk fatehləri Əmir Teymur və İldırım Bəyazit ........................... 628 Çaldırana aparan yol ..................................................................... 652 Gündoğandan günbatana… Qədim türklər… ( I film) .................. 674 Gündoğandan günbatana… Qədim və yeni türklər (II film)… ................................................................. 700
723
N. M. XUDİYEV
ЗАМАНЫН АХАРЫ ИЛЯ (V cild) I hissə 724
«Åëì âÿ Òÿùñèë» няшриййатынын äèðåêòîðó: ïðîôåññîð Íàäèð ÌßÌÌßÄËÈ
Êîìïöòåð äèçàéíåðè: Zahid Məmmədov Техники редактор: Рювшаня Низамигызы
Éûüûëìàüà âåðèëìèø 25.04.2013 ×àïà èìçàëàíìûø 04.05.2013 Øÿðòè ÷àï âÿðÿãè 45,2. Ñèôàðèø ¹ 179 Êàüûç ôîðìàòû 60õ84 1/16. Òèðàæ 500
Êèòàá «Åëì âÿ Òÿùñèë» íÿøðèééàò-ïîëèãðàôèéà ìöÿññèñÿñèíäÿ ùàçûð äèàïîçèòèâëÿðäÿí ÷àï îëóíìóøäóð. E-mail:
elm_ve_tehsil@box.az
Òåë: 497-16-32; 050-311-41-89 Öíâàí: Áàêû, È÷ÿðèøÿùÿð, 3-úö Ìàãîìàéåâ äþíýÿñè 8/4.
Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|