Microsoft Word Zamanin axari 2
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
687
MƏTN: – Klyaştornıya görə Mahmud Kaşğarinin haqqında bəhs etdiyi yazı göytürk əlifbasıdır və ondan Dunxanda və Turfanda yaşayan uyğur qəbilələri istifadə etmişlər. Belə ki, indiyədək əldə edilən bəzi tapıntılar . Şərqi Türküstanda uyğur qəbilələrinin göytürk əlifbasından hətta XII yüzillikdə də istifadə etdiklərini göstərir. Mahmud Kaşğaridən yüz il sonra İran alimi Fəxrəddin Mübarəkşah Mərvərdi də türk qəbilələrinə məxsus yazıdan bəhs edərkən məhz göytürk əlifbasını görmüşdü. O, həmin yazını «doqquz oğuz əlifbası» adlandırmışdır. Maraqlı burasıdır ki, IX yüzillikdə ərəb mənbələrində hunları da doqquz oğuz adı ilə tanımışlar. Bu cəhətdən İran tarixçisi Məlik ibn Cüveyninin XIII yüzillikdə verdiyi məlumat da maraq doğurur. 1260-cı ildə Monqolustana etdiyi səfər zamanı ibn Cüveyni VII-IX yüzilliklərdə dağılmış qədim uyğur şəhərində – Qaraqorumda torpaq altından çıxarılan böyük daş üzərindəki yazıdan bəhs edir. O göstərir ki, bu yazını heç kəs oxuya bilmir. Olsun ki, dövrümüzə qədər gəlib çatmayan həmin daş üzərindəki yazı da göytürk əlifbası ilə yazılmışdı. Çünki haqqında bəhs olunan şəhərin xarabalıqlarından tapılmış bəzi yazılar doğrudan da göytürk əlifbası ilə yazılıb.
Çöllük. Orxon-Yenisey abidələri, yazısı balballar, bəngüdaşlar sehrli bir musiqi ilə təqdim olunur.
MƏTN: – Orxon-Yenisey abidələrindən ilk dəfə XII əsrdə tarixçi Alaəddin Ata Məlikin «Cüveyni 688
tarixi cahangüşa» adlı əsərində bəhs edilmişdir. XIII yüzillikdən sonra uzun müddət göytürk əlifbası ilə yazılmış abidənin tapıntısı haqqında heç bir məlumata təsadüf olunmur. Beləliklə, göytürk əlifbası türk qəbilələrinin islam dinini qəbul etmələri və kütləvi halda bir ərazidən başqa əraziyə köçmələri, apardıqları ağır müharibələr, düşdükləri vəziyyət, tutduqları siyasi mövqe ilə bağlı olaraq tamamilə unudulmuşdu. Ona görə də türk qəbilələrinin gələcək nəsilləri bir neçə yüz il ərzində həmin yazıları oxuya bilməmiş və hətta müxtəlif əşyalar üzərində qalmış yazılı sənədlərin hansı xalqa mənsub olduğundan belə xəbərsiz idilər. Sonralar hansı dildə yazıldığı, hansı xalqa mənsub olduğu sirr olaraq qalan bu qədim yazılı sənədləri yenidən oxumağa, yazıldığı dili müəyyənləşdirməyə maraq göstərənlər Avropa səyyahları, diplomatları və alimləri olmuşlar.
Orxon-Yenisey kitabələri. Daha çox Yenisey boyunca aşkarlanan yazılı daşlar. «Kızıl şəhər» milli tarix muzeyində sərgilənən abidələr.
MƏTN: – Kitabələr haqqında ilk məlumatı avropalılara Niderlandın paytaxtı Amsterdam şəhərinin burqomistri Nikolay Vidzen vermişdir. Onun 1692-ci ildə çapdan çıxmış «Nord and Oasi Tartarye» adlı kitabında oxuyuruq ki, … Verxoturye çayından bir qədər aralı qayada bir neçə şəkil və naməlum hərflərlə yazılmış yazılar tapılmışdır. O yerlərin ən qocaman sakinlərinin dediyinə görə, həmin yazılar moskvitlərin, yəni 689
rusların bu ölkəni fəth etdiyi zamandan əvvəl də orada olmuşdur. Beləliklə, bu şəkillərin nə vaxt və kim tərəfindən çəkilməsi haqqında heç bir dəlil yoxdur.
N. Vidzenin məlumatından bir qədər sonra Tobol boyarlarından birinin oğlu Seymon Remezov da Orxon-Yenisey abidələri haqqında xəbər verir. Məlumdur ki, 1696-cı ildə I Pyotrun göstərişi ilə «Sibirin bütün şəhər və torpaqlarının xəritəsi» və «Bütün susuz və çətin keçilən daşlıq çöl torpaqlarının xəritəsi» adlı iki böyük xəritə hazırlanaraq 1697-ci ildə nəşr etdirilir. S. Remezov bu xəritələrdə Talas çayı sahilində, indiki Qırğızıstanın Talas şəhərinin yanında topoqrafik işarə kimi «Orxon daşı» işarəsini qoyur. Sonralar, yəni 1896-1897-ci illərdə V. Kallaur və Q. Heykel də həmin işarənin göstərildiyi yerdə qədim türk əlifbası ilə yazılmış və türkologiyada Talas kitabələri adı ilə tanınmış qədim türk abidələrini tapırlar. İstər N. Vidzen, istərsə də S. Remezov qədim türk Orxon-Yenisey yazılı abidələri haqqında dolayısı ilə məlumat verir, onların olduğu yerləri göstərir, lakin abidələrin özləri haqqında elmi əhəmiyyət daşıyan heç bir söz demirlər.
Qədim türklərin yaşadığı və yazılarının izlərini qoruyub saxlayan yerlər xəritələrdə göstərilir… Koşo Saydam bölgəsi.
MƏTN: – Rus alimi N. Yadrintsev 1885-ci ildə Yenisey abidələri haqqında yazdığı məqalədə deyirdi: 690
«Yenisey yazılarının və Sibir balballarının hansı xalqa məxsusluğu məsələsini həll etmədən də biz deyə bilərik ki, bu abidələrin mənşəyi çox qədimdir. Bəlkə də İsanın anadan olmasından əvvəlki vaxtlara aiddir. Bu abidələrin 2000 il salamat qalması çox təəccüblüdür. Güman etməyə əsas var ki, bu abidələr türk qəbilələrinə məxsusdur. Türkoloji ədəbiyyatda Koşo Saydam abidələri adlanan və Orxon-Yenisey əlifbasının kəşfinə səbəb olan Kül Tikin və Bilgə xaqan abidələrinin tapılması da 1889-cu ildə barada ekspedisiya rəhbəri olmuş N. Yadrinstevin adı ilə bağlıdır». N. Yadrinstevin Kül Tikin abidəsi ilə bağlı yazdığı məlumatından: «Qeyri-adi davamlı və möhkəm qranit əsrlərdən bəri aşınmamışdır və minillik qədimliyi göstərir. Bunlar Sibirin başqa yerlərində də rast gəldiyimiz sirli run yazısından ibarətdir».
Kadr dəyişir. Professor Nizami Xudiyevin çıxışı efirə verilir.
NİZAMİ XUDİYEV: – Orxon-Yenisey əlifbasının oxunması üzərində Danimarka alimi professor V.Tomsenin xidmətləri əvəzsizdir. O, 1893-cü il dekabrın 15-də Danimarka Elmlər Akademiyasının iclasında Orxon-Yenisey yazılarının oxunması haqqında məlumat verməklə, Kül Tikin abidəsindəki dörd sözü – Tenri, türk, kül və tikin sözlərini oxuyur. O vaxta qədərsə akademik V. Radlov bu yazıların 20-yə Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|