Microsoft Word Zamanin axari 2
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
699
üstündəki böyük sinə daşlarının qaldırıldığı, balbalların oxunduğu, bərpa işlərinin aparıldığı video lentlər təqdim olunur.
1-Cİ FİLMİN SONU 2006
700
GÜNDOĞANDAN GÜNBATANA… QƏDİM VƏ YENİ TÜRKLƏR…
II film Filmin başlığı. Xüsusi effektlərlə sürətlə yığılan təsvirlər fona verilir. Aparıcı filologiya elmləri doktoru, professor Nizami Xudiyevin çıxışı təqdim olunur.
NİZAMİ XUDİYEV: – Türk dili ən böyük dünya dilləri ailəsindən hesab olunur. Türk dilləri lüğət tərkibi və qrammatik quruluş cəhətdən digər dil ailələrindən fərqlənir. Lüğət tərkibində başqa dillərdə olmayan, yalnız türk dillərinə məxsus sözlər vardır. Məsələn: baş, su, torpaq, dağ, bir, iki, üç, qara, ağ, qırmızı, qız, oğlan, igid, bu, o, mən və s. Türk dilləri tipoloji, yaxud morfoloji bölgüdə aqlünativ iltisaqi dillər qrupuna daxildir. Türk dillərində söz kökləri dəyişməz qalır, şəkilçilər, morfoloji əlamətlər sözlərin sonuna qoşulur. Məsələn: ək-in-çi-lik-də; ya-ra-dı-ci-lıq- da və s. olduğu kimi. Azərbaycan dili, türkmən dili, qaqauz dili, karaçay dili, kumık dili, karaim dili, tatar dili, çuvaş dili və s. Bu gün danışılan dillərlə yanaşı danışılmayan, ünsiyyəti tarixin uzaq qatlarında daşlaşmış ölü türk dilləri də mövcuddur. 701
1. Peçenek dili. XI-XIV əsrlərdə step köçərilərinin dili idi. 2. Poloves dili. Yenə XI-XIV əsrlərdə step köçərilərinin dili olmuşdur. 3. Cağatay dili. XIV-XVI əsrlərdə Orta Asiyada ədəbi dildir. 4. Qədim uyğur dili. IX-XI əsrlərdə Mərkəzi Asiyada böyük dövlətin dili olmuşdur. 5. Bulqar dili. VI-VIII əsrlərdə Volqa və Kama çayı ətrafında əmələ gəlmiş Bulqar dövləti əhalisinin dili idi. 6. Xəzər dili. VIII-X əsrlərdə Volqa və Don çaylarının aşağı məcrasında yaranmış böyük dövlətin dilidir. 7. Orxon dili. VII-VIII əsrlərdə Şimali Monqolustanda Orxon çayı ətrafında yaranmış güclü dövlətin dili olmuşdur. Etimoloji təsnifata görə türk dilləri monqol dilləri ilə bir qrupa, bir ailəyə daxil edilir və Altay dilləri, yaxud Turan dilləri ailəsi adlanır. Bundan əvvəlki görüşümüzdə türk dillərinin tarixi ilə bağlı müəyyən qədər araşdırmaları, dövrləri diqqətinizə çatdırmışdıq. Sizinlə birlikdə həmin söhbətimizin davam etdirəcəyik. Türk dillərinin tarixinin öyrənilməsində qədim türk dövrünün uyğur mərhələsi xüsusi yer tutur. Bu dövr təqribən 745-840-cı illəri əhatə edir. Uyğurlar da Tukyu dövlətinin tərkibinə daxil olan tayfalardan biri idi. Onlar Yenisey və Selenqa çayları arasında yerləşmişdilər. Uzun müddət – Hun imperiyasının süqutundan 610-cu ilə qədər jujanlarla mübarizə aparmış, özlərinə, 702
əlli ilə yaxın davam edən kiçik bir dövlət də qurmuşdular. Sonra isə onlar Tukyu dövlətinin tərkibinə qarışmışlar.
Qədim türk yazı sistemini əks etdirən cədvəllərdən bobsley təqdim edilir.
MƏTN: – Qədim uyğurlar öz əlifbalarında bir neçə yazı sistemindən istifadə etmişlər. «Moyon-Çor» və «Falnamə» kimi qədim uyğur abidələri günümüzə Orxon-Yenisey əlifbası ilə gəlib çatmışdır. Eləcə də bəzi uyğur əlyazmaları brahmi yazısı ilə yazılmışdır. Bu yazı fonoqrafik yazı forması olduğundan digər əlifbalara nisbətən əski türkcənin səs quruluşunu ifadə etmək baxımından çox əlverişli idi. Əski uyğur yazılı abidələrinin çox hissəsi manixey və qədim uyğur əlifbası ilə yazıya alınmışdır.
Qədim Uyğurustan xalq oyunu. Bir kənd məktəbi təqdim olunur.
MƏTN: – Əski türk yazılı abidələri qədim türk ədəbiyyatını, türk şeir texnikasını, onun qanunauyğunluqlarını öyrənmək baxımından böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir. Göytürk abidələri qədim xüsusiyyətlərə daha çox malik olsa da, əski uyğur abidələrinin türk xalqları ədəbiyyatı və dilinin tarixində mühüm rolu və əhəmiyyəti olduğunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Hər şeydən əvvəl IX-XII əsrlərdə uyğurlar Mərkəzi Asiya regionunda çinlilərdən sonra ən
703
mədəni və inkişaf etmiş xalq olmuşdur. Bu fikri XX əsrin ilk illərində Çinin şimal-qərbindəki Turfan əyalətində aparılmış arxeoloji qazıntı zamanı qədim uyğurlara aid əldə olunmuş materiallar da təsdiq edir. Qədim uyğurlar türk xalqlarının mədəniyyəti tarixində – söz və ozan sənətinin, bədii ədəbiyyatın, onun növ və janrlarının inkişafında böyük xidmət göstərmişlər. Bu məqsədlə onların Çin və hind mədəniyyətinin dünyaca məşhur olan ədəbi incilərini ana dilinə çevirmələri xalqın mədəni inkişafına, ədəbiyyatın və ədəbi dilin zənginləşməsinə az təsir göstərməmişdir. Qədim türk yazılı abidələrində işlənmiş alınma sözlər əsasən Çin, sanskrit, qismən soğd, Tibet və Toxar sözlərindən ibarətdir. Burada nadir hallarda ərəb və fars dilindən alınmış sözlərə təsadüf edilir. Həmyerlimiz məşhur türkoloq və şərqşünas alim Mirzə Kazım bəy uyğur qəbilələrinin tarixini, yazı mədəniyyətini öyrənmək sahəsində ilk rusiyalı alim hesab edilir. O, 1841-ci ildə «Uyğurlar haqqında tədqiqat» adlı monoqrafiyasını çap etdirir və bununla da Rusiyada uyğurşünaslığın əsasını qoyur. İndiyədək əldə edilən uyğur yazılı abidələri içərisində Çində Turfan vahəsində tapılan uyğur yazıları sayca çoxluğuna görə diqqəti daha çox cəlb edir. Qədim uyğur maniçi ədəbiyyatından müasir türkcəmizə çevrilən bir ədəbi nümunə ilə o dövrün düşüncə tərzi, tarixi, uyğurların inancından bir soraq… Yeri gəlmişkən, sonra Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|