Microsoft Word Zamanin axari 2
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
695
məskən saldığını cənubdakı xalqlar, qərbdəki, şimaldakı, şərqdəki xalqlar eşidib yaxın gəldilər. Biz iki min idik. İki qoşun birliyi yaratdıq. Məskən saldığımız torpaqda türk xalqı qalsın, türk xam qalsın, – deyə Şantun şəhərinə, dənizə, çayadək çatmadığımızı xana bildirdim. Xandan xahiş etdim və döyüşçüləri vuruşa apardım… Qırğız elindən qayıtdıq. Türkəş xanlığından müşahidəçi gəldi. Onun sözləri belə idi: şərqdən anoxların üzərinə qoşun çəkək, – demiş, biz qoşun çəkməsək o, bizə qalib gələcək, onun xanı igid, məsləhətçisi ağıllıdır… Altun meşəli dağdan gəldik. İrtış çayını körpü olmadan keçdik. Dan yeri qızaranda Bolçuya çatdıq… Dedilər ki, bu yolu keçib gələn igiddir… Düşmən bunu duymadı, qəflətən hücum edib, onlar üzərində qələbə çaldıq. Tanrı Umay, müqəddəs Vətən bizə qələbə bəxş etdilər. Onların iki cəbhəsi iki dəfə bizdən artıq idi. Düşmən çoxdur deyə biz qorxmadıq, vuruşduq. Tarduş şadı vuruşmada iştirak etdi. On ox bəyləri, xalqı qələbəmizi eşidərək gəldi, baş endirdi. Dövlət də dövlət oldu, xalq da xalq oldu. Təqdim etdiyimiz yazılı abidə mətnindəki sözlər öz fonetik quruluşuna görə indiki dilimizdə işlədilən sözlərə tam uyğun gəlir: al, öl, altun, alp, oğlan, yarat və digərləri… Bir qisim sözlər dilimizdə bu və ya digər şəkildə fonetik dəyişmə hadisəsinə məruz qalmış halda qorunub saxlanmışdır ki, bunlardan: bin, tokuz, tənrı, yok, alır və s…. Abidədə yüzdən artıq söz indiki dilimizdə tamamilə unudulub sıradan çıxmış 696
sözlərdir: bodun-xalq, qəbilə, yığ-yaxşı… Maraqlıdır ki, ədəbi dilimizdə unudulmuş bəzi sadə və düzəltmə sözlərə bu və ya digər şəkildə indi də bölgələrimizin müəyyən şivələrində rast gəlmək mümkündür.
MƏTN: – Göründüyü kimi, qədim türk yazılı abidələri yüksək səviyyədə inkişaf edib sabitləşmiş ədəbi dildə tərtib olunmuşdu. Bu onu göstərir ki, qədim türk yazı dili eramızın V əsrindən çox-çox əvvəl meydana gəlmiş və uzun inkişaf yolu keçmişdir. Nitq hissələrinin bir-birindən təcrid olunması danışıq dili meydana çıxdığı gündən başlayır. Deməli, qədim türk yazılı abidələrində rast gəlinən nitq hissələrinin əmələ gəlməsi, onların semantik və morfoloji cəhətdən bir-birindən ayrılıb sabitləşməsi hadisəsinin min illərlə tarixi vardır. Ona görə də türk yazılı abidələrinin həm morfoloji, həm də sintaktik quruluşunu öyrənərkən qədim türk dilinin V-X əsrlərdəki qrammatik quruluşu deyil, həmin dövrlərdən çox- çox əvvəlki dil hadisəsini öyrənmək gərəkdir. Göytürk əlifbası ilə yazılmış qədim türk abidələrinə təkcə Asiya qitəsində deyil, eləcə də Avropa ölkələrinin müxtəlif bölgələrində rast gəlinib və hələ tapılacağı da güman edilir. Şərqi Avropada üzə çıxarılan yazılı abidələr türk qəbilələrinin Şərqi Avropa ölkələrində məskənsalma tarixləri, Hun imperatorluğunun eramızdan əvvəl qurulduğu dövrdən başlayır. Bu abidələr indiyədək Volqa boyunda, Dunay sahillərində, Azov gölü ətrafında, Şimali
697
Qafqazda aşkarlanıb. Dunay çayı sahillərində tapılan yazılı abidələrin əski türk qəbilələrinə – peçeneq və bulqarlara mənsub olduğu aydınlaşdırılıb. Türkdilli Şərqi Avropa yazılı abidələri əsasən bunlardır: Volqa çayına yaxın ərazilərdə tapılan yazılı abidələr. Bu yazılı mənbələr vaxtilə Volqa çayının aşağı boyunda X yüzilliyə qədər yaşamış qədim Xəzər dövlətinin türkdilli əhalisinə mənsub olmuşdur. Şimali Qafqazda və Azov gölü sahillərində tapılan yazılı abidələr. Dunay çayı sahillərində tapılan yazılı abidələr.
Volqaboyu, Dunaysahili görüntülər, Xəzər dövlətinin paytaxtı qədim Sarkəldən. Saray şəhərlərindən tapılan yazılı vazalar, döyüş əşyaları…
MƏTN: – Volqa çayına yaxın ərazilərdə tapılan, üzərində göy-türk əlifbası ilə yazılar həkk olunan qədim əşyalar, Novoçerkasskda su qabı üzərində cızma-oyma üsulu ilə yazılan yazıların da türkcə olduğuna vaxtilə etiraz edənlər vardı. İndi bütün bunlar alimlərin sübuta yetirmiş olduqları həqiqətlərdir. Volqa çayının aşağı axını sahillərində – Sarkəl və Saray şəhərləri xərabəliklərində tapılan kaşı qab qırıntıları üzərində aşkarlanan yazılar Xəzər dövlətinin mövcud olduğu zamanların göstəricisidir. Kim bilir Sarkəlin hələ də üstü açılmamış kurqanlarında qədim tariximizin hansı qatları 698
yaşayır. Sular altında qalan paytaxt şəhərin – Xəzər dövlətinin başkəndi bizlərdən hələ çox tarixləri gizlədir. Şimali Qafqazda, xüsusilə, Kumranda tapılan yazılı abidələr, göytürk yazı işarələri söz və kiçik mətnlərdən ibarətdir. Onların içərisində qədim şəhər xərabəliklərindən divar üzərində qalmış bir neçə sətirlik yazılı lövhə nisbətən iri həcmlidir. Dunay çayı sahillərində tapılan yazılı abidələrə Macarıstanın Müqəddəs Nikolay və Nadsen-Miklaş kəndlərində aşkara çıxarılan qızıl və kaşı küplər üzərindəki yazıları da daxil etmək olar.
NİZAMİ XUDİYEV: – Qədim Göytürk yazısının, əlifbasının yayıldığı geniş məkana Azərbaycanın Mingəçevir bölgəsindən tapılan tarixi abidələri də aid etmək olar ki, bunlar haqqında geniş, əhatəli şəkildə tamaşaçılarımıza məlumat verəcəyik. Son zamanlar nəşr edilən əsərlərdə göytürk əlifbasının, Orxon-Yenisey abidələrinin dilində leksik, fonetik, morfoloji və sintaktik məsələlərə daha çox fikir verilir, yeni yazılar, yeni abidələr aşkarlanır. Qarşıda bu barədə söhbətlərimiz çox olacaq. Hələliksə, bu müqəddəs yolda ilk addım atanlara – adlarını xatırladığımız, zaman-zaman dünyasını dəyişən dahi elm adamlarına rəhmət diləyib, gələcək araşdırıcılara uğurlar arzulayırıq.
«Bilgə xaqanın» xəzinəsinin araşdırıldığı, məzarların Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|