Microsoft Word Zamanin axari 2

 

704

yaranan burkançı ədəbiyyat daha dini mahiyyət 

daşıyıb uyğurların bir müddət buddizmə sitayişi 

ilə bağlı yaranan, dünyagörüşü, ədəbiyyat, sənət 

nümunələri olacaqdı. 

Beləliklə, uyğur maniçi ədəbiyyatından 

«Xaqana ərz» poeziya nümunəsi: 

 

Bozqurd kimi sənin ilə yüyürəyim, 

Qara quzğun kimi torpaq üstə qalayım. 

Güclü, eləbəyimizsiniz, 

Yenə qələbəlik qoşununuzu 

Geniş qoynunuzda 

Qorur, gözləyir, tutarsınız. 

 

Uyğurustan görüntüləri, tarixi yerlər, yarısı torpaq 

altda, yarısı torpaq üstə qədim bəngüdaşlar, məzarlıqlar 

təqdim olunur. 

 

MƏTN: – Uyğur türkləri 745-ci ildə türk xaqanlığının 

hakimiyyəti başına keçdikdən sonra Orxon 

yazısını bir müddət işlətməkdə davam etdilər. Bu 

dövrdə tikilən bəzi uyğur bəngüdaşlarındakı 

kitabələr Orxon yazısı ilə yazılmışdır. Bunlardan 

biri «Tanrıda bulmuş El etmiş Bilgə Xaqan» 

ünvanı ilə anılan Moyan-Çor xaqana aiddir. 

Fəqət üçüncü hökmdarları Böqü xaqan 

zamanında mani dini qəbul edən uyğurlar milli 

Orxon yazısını buraxıb indi unudulmuş soqd 

dilini, yazısını götürdülər və inkişaf etdirdilər. 

Uyğur türkləri Altay dil qrupunun 

Xaqaniyyə ləhcəsində danışırdılar. Qədim türk 

ədəbiyyatının ən dəyərli əsərləri olan «Divani-

---

 

705

lüğət-it türk», «Kutatqu-bilik», «Atabetül-

Haqayiq» kimi qızıl kitablar türkcənin bu ləhcəsi 

ilə yazılmışdır. 

Uyğurlar türklərin milli yazısı olan Orxon 

əlifbasından sonra soqd əlifbasına, ondan sonra da 

islamiyyəti qəbul edincə ərəb əlifbasına keçirlər. 

Xəqaniyyə ləhcəsində danışıqsa davam edir. XV 

əsrdə daha çox Cağatay ləhcəsi adlanan bu 

danışıq tərzi Çingiz xan imperatorluğunda və 

Teymurlularda da rəsmi dil olaraq işlədilmişdir. 

 

Qədim məbədlərdən görüntülər təqdim olunur. 

 

MƏTN: – Turfan ətrafında Bəzəklik və Martuq 

qazıntılarında tapılan məbədlərdən uyğur dilində 

yazılmış bir çox əsərlər əldə olunub ki, həmin 

miniatür və freskalar bu sənət növlərinin ən üstün 

nümunələridir. Bunlar hind və İran miniatürlərinə 

də qaynaq və örnək olmuşlar. 

Uyğur türkləri yüksək mədəniyyət örnəkləri 

olan böyük şəhərlər qurmuş, Şərqi Türküstanda 

Qarabala-saqun, Baş-Balıq, Qaraxoca, Qaraşar, 

Xotan, Yarkənd, Turfan, Kaşğar, Kamal, Qulça, 

Urumçi, Ağsu, Suço, Kanço, Çərçən kimi böyük 

şəhərləri saray və məbədlərlə zənginləşdirmişlər. 

Şəhərlər bir-birilə düz yollarla bağlanırdı ki, 

həmin yollar bu gün də işləkdir. Uyğurlar 

şəhərlərini çox hündür, əlçatmaz divarlarla 

dövrələyirdilər. Üçqat şəhər divarları ayrıca yeddi 

qat xəndəklə əhatə olunurdu. Tikililərin, mənzil 

və hücrələrin böyük bir hissəsi çadır qübbələri 

şəklində örtülürdü. Göytürklərin ağaca yazdıqları 

---

 

706

yazını onlar kağıza yazırdılar və zəmanəmizə 

qədər çatmış çoxlu kitab çap etmişdilər. 

Avropalılardan yüzlərcə il öncə kağızı və 

mətbəəni bilən uyğurlar sonralar bu yeniliyi 

ərəblərə də öyrətdilər. 

 

NİZAMİ XUDİYEV: – Uyğurlardan sonrakı qədim türk 

dövrü türk dillərinin tarixində qırğız mərhələsi 

adlanır. Qırğızların Baykal gölünün qərbində İrtış 

çayı hövzəsində yerləşmələri haqqında V-VI əsrin 

Çin mənbələrində çoxlu qeydlərə rast gəlinir. 

Onlar Muğan xaqanının vaxtında Tukyu dövlətinə 

tabe idilər. VII əsrdə bu birlikdən ayrılaraq 

müstəqil dövlət qurmağa nail olan qırğızlar bu 

müstəqilliyi qoruyub saxlaya bilmirlər və yenidən 

uyğur xaqanlığına pənah aparıb, Ötükəndə 

məskən salırlar. Daxili çəkişmələrdə çinlilərin 

güclü hücumları nəticəsində zəifləmiş Uyğur 

dövləti 840-cı ildə qırğızlar tərəfindən devrilərək 

Qırğız xaqanlığının qurulması ilə başa çatır. 

Onların bu ərazidəki hökmranlığı təqribən 920-ci 

ilə qədər davam edir. Volqa çayından qərbdə 

bulqarlar, cənubda xəzərlər və bulqarlar 

hökmranlıq edirdilər. Bulqarlar və xəzərlər bir-

birinə yaxın dildə danışan xalqlar idi. Xəzər 

xaqanlığı 300 ilə yaxın Şərqi Avropada ilk feodal 

dövləti kimi hakimiyyətini qoruyub saxlamış, 

köçəri və yarımköçəri xalqları öz ətrafında 

birləşdirərək, uzun müddət İran, ərəb xəlifəliyi və 

Vizantiya ilə müharibə vəziyyətində olmuşdur. 

Xəzər xaqanlığına daxil olan xalqların əksəriyyəti 

vaxtilə Hun imperiyasının tərkibində olan, onun 

---

 

707

süqutundan sonra bir-birilə vuruşan xalqlar idi. 

Akatsirlər, saraqurlar, barsillər, savirlər, avarlar, 

uyğurlar, bulqarlar, kutri-qurlar… – əksəriyyəti 

türkdilli döyüşkən xalqlardır. 

Ərəb tarixçiləri İstəxri və İbn Hövqəl 

yazırdılar ki, xəzərlərin dili bulqar dilinin eynidir. 

Bulqarların qərbi türk dillərinə oğuz-qıpçaqlara 

aid olması mübahisəsizdir. Deməli, xəzər dili də 

həmin qrupa aid edilə bilər. Suriya tarixçisi 

İohann Efesin VI əsrə aid edilən «Tarix» eserinin 

günümüzə yetişən səhifələrindən məlum olur ki, 

Hun tayfalarından olan üç qardaşdan biri – Bulqar 

Romanı, qalan iki qardaşsa Bersiliyanı öz 

hakimiyyətləri altına alır. Bu qardaşlardan birinin 

adı Xəzər idi, ona görə də xəzərləri çox vaxt türk 

savirləri adlandırmışlar. Savirlər də Hun 

qəbilələrinə mənsub olan xalqlardan olub, Qafqaz 

dağları boyunda məskən salmışdılar. 

Tuyku xaqanlığının əsarətindən qurtaran 

türkdilli bulqar tayfa birlikləri Böyük Bulqariya 

birliyi yaratmağa nail olurlar. Onların rəhbər və 

hökmdarları haqqında məlumat zəmanəmizə 

qədər gəlib çatmışdır. 635-640-cı illərdə Qubrat, 

Asparux, Batbay hökmdarlıq etmişlər. Elə təqri-

bən Bulqar dövləti yarandığı vaxtlar onlarla 

qonşuluqda Xəzər dövləti yaranmağa başlamışdı. 

Xəzərlərin içərisində çoxsaylı bulqar tayfaları da 

var idi. Bulqar dövləti zəifləyərkən xəzərlər onla-

rın ərazilərinin bir hissəsini də tutaraq daha da 

qüvvətlənib oturaq həyata keçirlər. Bu vaxt onla-

rın məşhur qala şəhərləri meydana çıxır – Xəzər 

kala, Çir-yurt, İtil, Xəmmic, Savqar, Bayda, Sur, 

---