Microsoft Word zeytun-v-zeytun-ya-a doc

__________________________________________Əhməd-Cabir Əhmədov 

 

 

35

1.5. Zeytunun becərilməsi üsulları 

Zeytun  bitkisi  toxum,  calaq,  firqəndə,  pöhrə  və 

çiliklərlə  artırılır.  Bitki  toxumlarla  artırıldıqda  nəslin 

qiymətli əlamətləri çox parçalanır. Ona görə də bu üsul ən 

çox seleksiya işlərində tətbiq olunur.  ki üsulun – calaqetmə 

və  yarım  odunlaşmış  zoğlardan  hazırlanmış  qələmlərlə 

çoxaldılmanın prakriki əhəmiyyəti daha çoxdur.  

Ağacların bar verməsi bitkinin artırılma üsulundan 

asılıdır. Toxum üsulu ilə artırıldıqda bitkilər 7 – 10 yaşında, 

calaq edildikdə 5 – 6- cı ili, qələmlə artırıldıqda 4 – 5- ci ili 

bar  verir.  Bitkilər  15  ilə  50  yaş  arasında  daha  intensiv 

məhsul verir. Buna baxmayaraq 200 və daha çox yaşı olan 

ağaclar da bol məhsul verir. Bitkinin sortundan asılı olaraq 

15 – 20 yaşlı ağacların məhsulu 15- dən 50 kq- dək, rekord 

ağaclarınınkı isə 80- 90 kq olur.  

Yabanı  zeytun,    habelə  qışadavamlı  yerli 

sortlardan  Azərbaycan  zeytunu,  Buzovna  zeytunu  və 

başqaları  calaqaltı  hesab  olunur.  Zeytunun  artırılmasında 

calaqaltı  materialın  -  zeytun  toxmacarlarıın  yetişdirilməsi 

xeyli çətinlik törədir. Zeytunun qalın, bərk çəyirdəyi yazda 

torpağa  əkiləndən  8  –  12  ay  sonra  cücərir.  Çəyirdəklərin 

cücərməsini 

tezləşdirmək 

və 

toxumların 

bərabər 

cücərməsinə  nail  olmaq  üçün  onları  səpindən  qabaq 

müxtəlif üsullarla emal edirlər. Bunlardan başlıcaları bioloji 

(  Y.S.  Xramovun  işləyib  hazırladığı)  və  meaxniki  emal 

üsuludur. 

B i o l o j i   ü s u l  açıq stratifikasiya prinsipinə 

ə

saslanır  və  aşağıdakı  kimi  edilir.  Zeytunun  meyvəsi  tam 

yetişdikdən  sonra  ətindən  çıxarılır,  24  –  36  saat  suda 

isladılır  (suyun  temperaturu  25

0

C  olmalıdır),  sonra  həmin 

çəyirdəkləri xırda yeşiyə 20 – 25 sm qalınlığında töküb kisə 

parçası ilə örtür və temperaturu  18

0

C olan sərin  binada 15 

gün  saxlayırlar.  Bu  müddət  ərzində  toxumları  hər  gün 

Zeytun və zeytun yağı_________________________________ 

 

36

qarışdırır  və  azacıq  nəm  halda  saxlayırlar.  Nəticədə 

toxumlarda  yapışqan  maddəsi  əmələ  gəlir.  Bu  maddə 

çəyirdəklərin  məsamələrini  və  qapaqcıqlarını  yapışdırır. 

Sonra həmin maddə tədricən dağılır və çəyirdəyin divarları 

açılır,  toxum  hava  və  rütubət  alaraq  ,  cücərməyə  başlayır. 

Bütün  proses  30-  65  gün  çəkir  (sortdan  və  çəyirdəyin 

qalınlığından  asılı  olaraq).  Toxumları  aprel  –  may  və 

avqustda səpirlər; 1 – 3 aydan sonra toxumlar kütləvi halda 

cücərib çıxır.  

M e x a n i k i  ü s u l  çəyirdəklərin şişmər tərəfini 

xüsusi qayçı və ya bağban qayçısı (sekator) ilə  kəsməkdən 

ibarətdir.  Bu  zaman  toxum  sərbəst  olaraq  hava  və  rütubət 

alır,  2  –  4  aydan  sonra  cücərməyə  başlayır.  Toxumu  hər 

kavdrat  metr  sahəyə  1  kq  hesabı  ilə  ləklərə  və  ya 

istişitilliklərə səpib 2 – 3 sm dərinlikdə basdırırlar.  

Vegetasiya 

müddətində 

ə

kinə 

qulluq 

suvarmaqdan,  yumşaltmaqdan  və  alaqları  vurmaqdan 

ibarətdir. 

Gələn  ilin  yazında  (aprel  –  may  aylarında) 

cərgələr  arasında 90 – 100 sm məsafə saxlayaraq, bitkiləri 

bir- birindən 40 – 50 sm aralı yumşaldılmış tarlaya əkirlər. 

Sahələrdəki  calaq  olunacaq  toxmacarlara  edilən  qulluq 

meyvəçilikdə edilən ümumi qayda üzrə aparılır. 

Ə

kindən  üç  il  sonra  (mart  –  aprel  aylarında) 

calaqaltının calaq vurulacaq yerinin diametri 8 – 10 mm- ə 

çatdiqda  onlara  calaq  vururlar.  Çilikləri  keçənilki  zoğların 

yaxşısından calaq vurulan gün və ya ondan 1 – 2 gün qabaq 

tədarük edirlər. Calaq edilən bitkilərin 80 – 90%- i tutur. 

Zeytunun  bu  üsul  ilə  artırılması,  yəni  toxumları 

səpərək  sonradan  cırların  cinsini  yaxşılaşdırmaq,  əkin 

materialını  yetişdirmək  üçün  çox  uzun  (4  –  5  il)  çəkir  və 

baha  başa  gəlir.  Daha  tez  başa  gələn  və  təcrübədə  özünü 

doğruldan üsul – çiliklərlə artırmaq üsuludur. Lakin zeytun 

çox  çətin  kök  atan  subtropik  bitki  cinsinə  aiddir.  Yaşlı 

---

__________________________________________Əhməd-Cabir Əhmədov 

 

 

37

ağaclardan  kəsilən  odunlaşmış  çiliklər  çox  çətin  kök  atır; 

cavan  toxmacardan  götürülən  çiliklər  isə  hətta  boy 

maddələrinin təsiri olmadan, qısa müddətdə 100% kök atır.  

Bunun  səbəbi  odur  ki,  bitkilərin  qabığındakı 

sklerenxim  və  ya  mexaniki  elementlər  daşlaşmış 

hüceyrələrdən  və  lifli  sivrimlərdən  bütöv  halqalar  əmələ 

gətirir,  heceyrələrin  bölünməsinə  və  kök  rüşeymlərinin 

ə

mələ gəlməsinə mane olur.  

Birillik  cavan  zoğların  qabığında  sklerenxim 

elementlər zəif inkişaf etmiş və topa halında səpələnmişdir. 

Bunların  arasında  canlı  parenxim  hüceyrələr  olur  və  bu 

hüceyrələrdən kallüs, yəni kökün ilk mərhələsi əmələ gəlir. 

Odur  ki,  zeytun  bitkisinin  odunlaşmamış  birillik  göy 

çiliklərlə  artırılması  və  onların  boy  maddəsi  ilə  işlənməsi 

daha çox fayda verir.  

Boy maddələri kambiya hüceyrələrində kök əmələ 

gələn  zaman  hüceyrələrin  bölünmə  prosesini  gücləndirir. 

Bununla  da  kökəmələgətirmə  prosesi  və  ana  ağacın 

rayonlaşdırılmış  sortundan  öz  kökü  olan  mədəni  bitkilərin 

inkişafı güclənir.  

Bir  çox  başqa  üstünlükləri  ilə  yanaşı,  bu  üsul 

qiymətli  sortların  az  miqdarda  olan  ana  bitkilərindən  daha 

səmərəli istifadə etməyə imkan verir.  

Göz  calağı  vuran  zaman  yaxşı  inkişaf  etmiş  tam 

yaşlı  bir  ana  ağacdan  200  çilik  tədarük  edir,  göyqələm 

vuran  zaman  isə  2000  ədədədək  çilik  kəsmək  olur.  Ana 

ağaclara yaxşı qulluq olunmalı, onlar güclü olmalı və 30 – 

50 sm artım (boy artımı) verməlidir. 

Çilikləri  aşağıdakı  müddətdə  tədarük  etmək  olar: 

fevral  –  mart  aylarında,  payız  zoğlarından  elə  kəsmək 

lazımdır  ki,  yayın  isti  günlərinə  kimi  onlar  kök  ata  bilsin; 

aprel  –  may  aylarında  təzə  boy  atmış  uzun  göy  qələmlər 

kəsilir;  payızda  –  oktyabr,  noyabr  aylarında  ikinci 

boyatmanın çiliklərindən. Çilikləri səhər tezdən çətrin aşağı 

Zeytun və zeytun yağı_________________________________ 

 

38

hissələrindən kəsirlər. Çiliyi 7 – 12 sm uzunluqda, eni aşağı 

hissədə  buğumun  altında  3  –  5  mm  aralıqda  kəsmək 

lazımdır.  

Çiliklərin  tədarük  olunduğu  vaxtdan  asılı  olaraq, 

güclü  transpirasiyanın  (buxarlanmanın)  qarşısını  almaq 

üçün  çiliklərdə  müxtəlif  miqdarda  yarpaq  saxlanılır:  yazda 

və yayda ancaq yuxarıdakı cüt yarpaq, payızda və qışda isə 

ancaq  aşağıdakı  iki  yarpaq  qoparılır.  Çiliklər  kəsildikdən 

sonra onları dərhal dibində su olan vedrəyə qoyurlar. Sonra 

daha  yaxşı  kök  atmaq  üçün  çiliklər  stimulyasiya 

maddələrinin – 0,01%- li heteroauksin məhlulu ilə (1 l suya 

100 mq) və ya 0,005%- li indolilyağlı turşu (1 l suya 50 mq) 

ilə  6  saat  ərzində  (göy  çiliklər)  və  ya  10  saat  (odunlaşmış 

çiliklər) 20

0

C temperaturda işlənilir. Dərmanlanmış çiliklər 

yazda  parniklərə,  yayda  dərin  xəndəklərə,  payız-  qış 

dövründə oranjereya və ya isti şitilliklərə əkilir.  lk 15 – 20 

gündə, kallus əmələ gələnə kimi havanın rütubəti 90 – 95%, 

temperaturu 18 – 20

0

C olub, tədricən 25

0

C- dək yüksəldilir. 

Çiliklər 30 – 35 gündən sonra kök atır, sonrakı 30 gündə isə 

bitkilər  kifayət  qədər  kök  əmələ  gətirir.  Kökləyən    çiliklər 

15-25  sm  qidalanma  sahəsi  saxlamaqla,  böyümək  üçün 

istişitilliklərə əkilir. 

Bitkilərə edilən qulluq suvarmadan, istişitilliklərin 

havasını  dəyişməkdən  və  çilikləri  günəş  şüalarından 

muhafizə etməkdən ibarətdir.  

Çiliklərin  əkilməsi  müddətindən  asılı  olaraq,  kök 

atmış bitkilər yazda və ya payızda bir- birindən 40 – 50 sm 

aralı,  cərgələrarası  80  –  90  sm  saxlanmaqla  tingliklərə 

ə

kilir.  

Tinglikdə  bitkilərə  edilən  qulluq  sahəni  1  –  2  il 

ə

rzində  suvarmadan,  yumşaltmadan,  yayda  əlavə  olaraq 

azot  gübrəsi  verməkdən,  alaqlarla  mübarizə  aparmaqdan 

ibarətdir. 

 

---