Mifologiya və folklor: NƏZƏRİ-metodoloji kontekst
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
96 kontekstdə «şair» adlanır. V.N.Toporov yazır: «Kosmoloji çağın başqa ən əhəmiyyətli fiqurlarından biri öz təxəyyülü ilə keçmişlə, «yaradılış zamanı» ilə təmasa girmək vergisinə malik olan şair» idi ki, bugünlə və yaradılış günü arasında daha bir ünsiyyət kanalı qurmağa imkan verir... Şair ilahi «yaddaşın» daşıyıcısı olaraq bütün kollektivin ənənələrinin qoruyucusu kimi çıxış edir» 127 . «Şair bütün kainatı məkan və zaman baxımından tanıyır, hər şeyi öz sözləri ilə adlandırmağı bacarır (onun adları təyin etməsi bununla bağlıdır), dünyanı demiurqun yaratdığı (poetik – S.R.) mətndənkənar dünyaya paralel olaraq poetik və mətn baxımından təcəssüm etdirərək (yenidən – S.R.) yaradır» 128 . «Şair nəinki mif qoruyucusu və yaradıcısıdır. O, həm sırf məzmun, həm də sırf praqmatik planda miflərin şərhçisidir... Şairin şərhində kollektiv tərəfindən mənimsənən mif mövcudluğun əsas ziddiyyətlərinin «mediasiya» yolu ilə həllinin vasitəsinə çevrilir» 129 . Əbülqazi tarixi şüur çağında kosmoloji çağ şairinin (qam- şamanın, yaxud Qorqud Atanın) funksiyasını yerinə yetirir: ona məhz etnik ənənələrin qoruyucusu və şərhçisi kimi müraciət olunur. Növbəti ifadələrə diqqət edək. c) Oğuznamə informasiyasının sakral başlanğıcı ilə profan bugünü arasında ziddiyyət yaranmışdır: «onlar... bir-biri ilə uyğun gəlmir». Başqa sözlə, «törə universal davranış formulu» statusunda olan oğuznamələrin bir-biri ilə uyğun 127 Топоров В.Н. Первобытные представления о мире (общий взгляд) / Очерки естественно-научных знаний в древности (сб. ст.). Москва: Наука, 1982, с. 20 128 Топоров В.Н. Поэт / Мифы народов мира. В 2-х томах. Том 2. Москва: Изд. «Советская энциклопедия», 1982, с. 327 129 Топоров В.Н. Первобытные представления о мире (общий взгляд) / Очерки естественно-научных знаний в древности (сб. ст.). Москва: Наука, 1982, с. 21 97 gəlməməsi etnik kosmos daxilində konflikt yaradır: kosmik sahmanı pozaraq onu xaosa sürükləyir. Belə bir xaos oğuz-türkmən cəmiyyətinin nizamına mane olur. ç) Oğuz-türkmən cəmiyyətində «Törə universal nizamlanma kodeksi» baxımından doğrudan-doğruya təhlükə yaranmışdır və təhlükə toplumun daxili struktur vahidlərinin ümumi əsaslardan yayınmasından, törənin inkar olunmasından tayfa və tayfa birliklərinin onu öz mənafelərinə uyğun şərh etmələrindən qaynaqlanır. «Şəcəreyi-tərakimə»də göstərildiyi kimi: «...onların (oğuznamələrin S.R.) hər biri müəyyən nöqteyi-nəzərlidir». e) V.N.Toporovdan gördüyümüz kimi, kosmoloji çağın şairi (qam-şamanı) etnokosmik yaddaşın qoruyucusu, yaradıcısı və yaşadıcısı olduğu kimi, eyni zamanda həmin yaddaşın «şərhçisidir». Kosmoloji çağ şairinin funksiyasını tarixi çağda yerinə yetirən Əbülqazidən «Törə-Gerçəklik» ziddiyyətinin həll edilməsi üçün etnokosmik yaddaşı məhz «şərh etmək» xahiş olunur: «Bundan çox illər keçəndən sonra bu türkmənlərin mollaları, şeyxləri və bəyləri eşitdilər ki, mən tarixi yaxşı bilirəm; budur bir dəfə onların hamısı [mənim yanıma] gəldilər və dedilər: «... Əgər bir dənə düzgün, etibar ediləsi tarix olsaydı, yaxşı olardı...» 130 . Göründüyü kimi, Əbülqazi Bahadır xanın «Şəcəreyi-tərakimə» əsəri oğuz etnosunun kosmik struktur hadisəsi olaraq oğuz-türkmən düşüncəsində (dünya modelində) «Törə-Tarixi» konfliktinin həlli vasitəsi kimi ortaya çıxmışdır. Burada «törə» sosial-siyasi münasibətlərin sabit struktur modeli kimi diqqət çəkir. 130 Əbülqаzi Bаhаdır xаn. Şəcərei-Tərаkimə (Türkmənlərin sоy kitаbı). Rus dilindən tərcümə edən, ön söz və göstəricilərin müəllifi və bibliоqrаfiyаnın tərtibçisi I.M.Оsmаnlı. Bаkı: «Аzərbаycаn Milli Ensiklоpediyаsı» N-PB, 2002, s. 46 98 Ə.İnan «törə – yasa» haqqında yazır: «Əski türkcədə qanun mənasına gələn yasa (yasaq) termini moğol istilasından sonra islam tarix və etnoqrafiya ədəbiyyatına girmiş və çox yayılmış termindir. Göy türklər, xaqanlılar və səlcuqluların qanun və nizamı ifadə edən törü-türə termininin yerini tutmuşdur. «Yasa» mənşəyi baxımından, şübhəsiz ki, türk sözüdür...; ...Yasa əski türk xaqanlıqlarında qüvvədə olan və şifahi olaraq nəsildən nəsilə keçən «törü» və qaydalardan baş- qa bir şey olmamışdır. Hər xaqan və bəyin bu qaydalara özündən bəzi şeylər də əlavə etmiş olduğuna şübhə yoxdur. Çingiz xan da zaman və mühitin tələb etdiyi bəzi qayda və maddələr əlavə etmişdir. Hər böyük tarixi hadisələrdən və yeni bir sülalə taxta keçdikdən sonra onun «törü» və yasasının qurultaylarda gözdən keçirilməsi və bəzi hökmlərin mübahisəsinin aparılması qaynaqlardakı qeydlərdən anlaşılmaqdadır» 131 . «Şəcəreyi-tərakimə»dəki konfliktin semantik qütblərinə diqqət edək: «Törə strukturdur, hərəkət prosesində dəyişməyən münasibətlər modelidir. Tarix bu halda həmin dəyişməz modelin gerçəklik zəminində pozulması kimi üzvlənmiş olur... Törə və Gerçəklik üz-üzə gəlir, onların üst-üstə düşməməsi konflikt yaradır» 132 . Ritualın ümumtipoloji sxeminə görə, «Struktur» (indiki halda Törə) və «Tarixin» (indiki halda oğuz-türkmən etnosunun ayrı-ayrı tayfalarının maraqlarının) uzlaşmaması «Konflikti» yaradır, konfliktin həlli isə öz növbəsində «Ritualı» tələb edir. Konfliktin həlli vasitəsi olan ritual kimi bu halda Əbülqazinin «Şəcəreyi-tərakimə» əsəri çıxış edir. Yenə də bu halda «Şəcəreyi-tərakimə» etnokosmik ritualın tarix kodu ilə proyeksiyası, 131 Inan A. Yаsа, Töre-Türe ve Şeriаt // Abdulkadir Inan. Makaleler ve Incelemeler. 2 Baskı, II cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998, s. 222 132 Rzаsоy S. Оğuz mifinin pаrаdiqmаlаrı. Bаkı: Sədа, 2004, s. 103 Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|