Mifologiya və folklor: NƏZƏRİ-metodoloji kontekst
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
144 mifologiya elmi də inkişaf etdikcə onun özü-özünü təşkil və səfərbər etməyə təbii ehtiyac yaranır. Belə bir ehtiyac Azərbaycan mifologiya elmində terminoloji sahədə artıq yaranmışdır. Bu cəhətdən burada «Azərbaycan mifologiyası» termini «problemini» aydınlaşdırmadan, metodoloji modelini qurmadan, oğuz mifinin bərpasına münasibətdə tətbiqi üsullarını aydınlaşdırmadan oğuz mifinin struktur-semiotik təhlili bizə heç vaxt axtardığımız sistemi verməz. Xüsusi şəkildə vurğulamaq zərurəti yaranır ki, burada və ümumiyyətlə, sistemin aydınlaşdırılması çağdaş elmi idrakın artıq pozulmaz ənənə hadisəsidir. F.Qurbanovun yazdığı kimi: «XX əsrin əvvəllərindən başlayan «sistem anlayışının fundamental statusa yüksəldilməsi prosesinin növbəti mərhələsindəyik. İndi demək olar ki, «sistem» anlayışı elmi idrakda «hakimi-mütləqdir» 236 . Beləliklə, oğuz mifinin strukturunun öyrənilməsinin metodo- logiyası oğuz mif strukturunun, «Azərbaycan mifologiyasının» strukturundakı yerini, rolunu aydınlaşdırmağı zərurətə çevirir. Başqa sözlə, oğuz mifi bir sistem kimi işarə bütövü – semiotik vahiddir. Hər bir sistem özündən böyük (makrosistem), yaxud kiçik (mikrosistem) sistemlərlə əlaqədə olur. «Oğuz mifi» etnokosmik tipi etibarilə «türk mifi» ilə həm sinxron paraleli təşkil edir, həm də onunla «türk mif metamodelində» birləşir. Bu birləşmə onun «türk mifologiyası» kimi şərh olunmasının – türk mifologiyasının diferen- sial tipini təşkil etməsinin başlıca metodoloji bazası və şərtidir. «Oğuz mifi» «türk mifologiyası» kimi başlıca olaraq diaxron planda (sinxron əlaqələnmə aspektləri də var) «Azərbaycan mifologiyası» makrosisteminə aiddir. Oğuz mifi öz 236 Qurbаnоv F. Аutоpоyezis və sinergetikа: sоsiаl təşəkkül metаfоrаlаrı. Bаkı: Аdilоğlu, 2007, s. 19 145 metodoloji konteksti etibarilə bütün hallarda «Azərbaycan mifologiyası» modelinin tərkibindədir. Bu halda «Azərbaycan mifologiyası» oğuz mif işarəsini öz içərisinə alan makroişarə sistemidir. Məsələnin problematik mahiyyəti, ilk növbədə, həmin bu makrosemiotik vahidin – «Azərbaycan mifologiyasının» mövcudluğunun şübhə altına alınmasındadır. «Azərbaycan mifologiyası» termini ilə bağlı mübahisə onun işlədilməsinə qarşı A.Acalovun etdiyi etirazla başlanır. O yazır: «Terminoloji baxımdan «Azərbaycan xalqının mifoloji görüşləri», «Azərbaycan mifoloji görüşləri» və bu k. ifadələrin həm məzmunu, həm də sərhədləri aydındır, heç bir etiraz doğura bilməz. Burada söhbət müasir və tarixi (bugünkü «Azərbaycan» adlı xalqın mövcud olduğu müddət) azərbaycanlıların mədəniyyətində yer almış mifoloji strukturlardan gedir. Bəzən bu terminlərə sinonim olaraq «Azərbaycan mifologiyası» ifadəsi də işlənir. Lakin burada müəy- yən dəqiqlik gözə dəymir. Belə ki, mifologiya konkret etnik-mədəni birliklərin arxaik dövrlərdə meydana çıxan universal sistemi olduğuna görə bu termin təzadlı səslənir» 237 . A.Acalov daha sonra tarixə ekskurs edərək yazır: «...Azər- baycanın etnik tarixinə nəzər saldıqda aydın görünür ki, bugünkü azərbaycanlılar millət olmaq üzrə son 500-600 ilin məhsuludur (bir daha qeyd edirik ki, burada azərbaycanlılardan bir xalq kimi yox, XIV-XVI yüzillərdə başlanmış etnogenez prosesinin nəticəsi olan konkret millət olaraq danışılır. Həmin yüzillərə qədərki bir neçə min il ərzində bu ərazidə eyni, yaxud çox yaxın dildə danışan etnosların mövcudluğu bizdə heç bir şübhə oyatmır və onların hamısı vahid Azərbaycan xalqı anlayışı altında təbii olaraq birləşir). 237 Аcаlоv А. Ön söz / Аzərbаycаn mifоlоji mətnləri. Bаkı: Elm, 1988, s. 19 146 Göstərilən dövrdə formalaşmış olan Azərbaycan etnosu aydın məsələdir ki, mifoloji düşüncə ilə yaşamırdı və deməli, mifoloji sistem («Azərbaycan mifologiyası» – S.R.) yarada bilməzdi. Hər bir mifoloji sistem onu yaradanların tarixi mövcudiyyətinin ilk çağlarında formalaşır» 238 . Tədqiqatçı öz mövqeyini əsaslandıraraq göstərir ki, «Azərbaycan mədəniyyəti, bəlli olduğu kimi, çox qədim dövrlərlə bağlıdır (Burada şəhər mədəniyyətinin, deməli, sinfi cəmiyyətin 6 min ilə yaxın tarixi olduğunu arxeoloji qazıntılar göstərir). Buna görə də son bir neçə min il üçün «Azərbaycan mifologiyası» anlayışı özünü doğrultmur. Bir qədər qədimlərə getdikdə isə artıq nəinki Azərbaycan dilindən, ümumiyyətlə, heç bir müstəqil türk dilindən söhbət gedə bilməz... Mifoloji sistemlərin formalaşması və tam dəyərli fəaliyyəti isə bütün nəzəriyyəçilər tərəfindlən «əcdad dil» dövrünə aid edilir. Beləliklə, müasir araşdırmalarda ingilis, alman deyil – german, rus, çex, Ukrayna deyil – slavyan, osetin, fars deyil – İran mifologiyalarından söhbət gedir» 239 . A.Acalov daha sonra yazır ki, «Azərbaycan mədəniyyəti abidələrində, müasir Azərbaycan xalqının məişətində və ictimai həyatında müşahidə edilən bütün mifoloji strukturlar qədim türk mifoloji sisteminin üzvi tərkib hissəsi kimi anlaşıla bilməz. Məhz bu səbəbə görə ki, yuxarıda xatırladılan ilk terminlər düzgündür. «Azərbaycan mifologiyası» isə tarixi baxımdan anaxronizm, metodiki baxımdan isə yarımçıqlıq yaradır. Eyni sözləri tez-tez işlədilən «özbək (həmçinin çuvaş, yakut və b.) mifologiyası» kimi terminlər haqqında da demək olar. Bu terminləri böyük güzəştlə yalnız və yalnız şərti mənada (özbək, Azərbaycan, yaxud çuvaş xalqının mifoloji 238 Аcаlоv А. Göst. əsəri, s. 19-20 239 Аcаlоv А. Göst. əsəri, s. 20 Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|