Ministry of education of azerbaijan republic sumgayit state university
Magistrantların XXI Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2021-ci il
Yüklə 8,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Magistrantların XXI Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2021-ci il
362 MÜASİR CƏMİYYƏTİN SOSİAL STRUKTURUNUN MOBİLLİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ İbrahimova F.V. Sumqayıt Dövlət Universiteti E-mail: fexriyye.1998@mail.ru Müasir dövrdə sosial struktur anlayışı, onun mahiyyəti, cəmiyyətin inkişafında rolu, sosioloji baxımdan geniş şəkildə öyrənilməsi olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki sosial struktur cəmiyyətlə birbaşa əlaqəlidir. Belə ki, sosial struktur cəmiyyətin iqtisadi, siyasi, mənəvi inkişafını öyrənir, onun müxtəlif sosial birliklərə, qruplara, təbəqələrə bölünməsini və onlar arasındakı qarşılıqlı təsiri özündə birləşdirir. Struktur sözü latınca “structura” quruluş sözündən götürülmüşdür. Sosial struktur həmçinin cəmiyyət daxilindəki ictimai münasibətlərin inkişafının əsas məcmusunun, onun yetkinlik dərəcəsinin əsası kimi çıxış edir. Sosial strukturun tərkibi olduqca genişdir. Buna görə də sosial proseslərə təsir etmək, onları tənzimləmək, ictimai fəaliyyət sahəsində uğur əldə etmək üçün cəmiyyətin sosial strukturu daxilində baş verən dəyişiklikləri araşdırmaq, öyrənmək qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir. Cəmiyyət daxilində “sosial struktur” anlayışı iki mənada: dar və geniş mənada izah olunur. Dar mənada sosial struktur konkret sistem, bu sistemin struktur elementləri yəni, sosial qruplar, təbəqələr, siniflər və s. arasındakı qarşılıqlı münasibətlər başa düşülür. Geniş mənada sosial struktur dedikdə isə sosial-ərazi, sosial-demoqrafik, sosial-sinfi strukturların məcmusu başa düşülür. Struktur ünsürlərinin dayanıqlığı, onların mühümlülük dərəcəsi, qarşılıqlı əlaqələri və asılılığı, mahiyyəti sosial strukturun əsas xassələrinin mühüm göstəriciləridir. Bütün bunları nəzərə almaqla sosial struktur ideal, təşkilati və normativ struktur növlərinə ayrılır. Bütün bu struktur ünsürləri bir-birilə sıx əlaqədə və qarşılıqlı təsirdədirlər. İnsanların hər hansı sosial birlik formasına aid olması prosesi obyektiv şəkildə səciyyələnir. Sosiologiyanın mürəkkəb məsələlərindən biri də cəmiyyətin sosial strukturundakı daxili elementlərin müəyyənləşdirilməsidir. Çünki bu elementlərin hər biri də ayrı-ayrılıqda öz daxilində müxtəlif ünsürlərdən ibarətdir. Bunlara sosial sinifləri, sosial qrupları, kollektivləri, təbəqələri, sosial-demoqrafik qrupları və s. misal göstərmək olar. Bu anlayışlardan ən çox şişirdiləni sinif anlayışıdır. Marksist sosiologiyada sinfin müəyyən olunmasının əsası kimi mülkiyyət formalarının müxtəlifliyi götürülür. Təbii ki, burada təkcə mülkiyyət formasına əsaslanmaq düzgün deyil. Bundan əlavə iqtisadi, siyasi, mənəvi amilləri də nəzərə almaq vacibdir. Qərb sosioloqlarının fikrincə sinfi fərqlərin əsas göstəriciləri əhalinin məşğuliyyəti və sərvəti hesab olunur. Onlar cəmiyyətdə yüksək, orta, fəhlə və kəndli siniflərinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Marksizmə görə, siniflər arasında mövcüd olan iqtisadi fərqlər onların siyasi həyatda, eləcə də mədəniyyətdə fərqliliklərin yaranmasına təkan verir. Bu təlim siyasi, mədəni, ideoloji, sosial-psixoloji fərqlərin mövcud olduğunu qəbul etməsinə baxmayaraq, o, bütün bu fərqləri iqtisadi sahədəki fərqlərin davamı kimi nəzərdə tutur. Müasir cəmiyyətdə sosial strukturda sosial qrup və sosial təbəqə anlayışları haqqında da müxtəlif fikirlər mövcuddur. Sosial qrup dedikdə siniflər daxilində öz yetkinlik dərəcəsinə görə fərqlənən sosial subyektlər nəzərdə tutulur. Sosial təbəqə dedikdə isə cəmiyyətin varlı və yoxsullara bölünməsi nəzərdə tutulur. Sosial struktur cəmiyyətdəki formalaşmış münasibətlərin məcmusudur. Cəmiyyətin müəyyən bir hissəsini təşkil edir və özündə mədəniyyət, sosial siniflər, sosial status və s. kimi komponentləri özündə cəmləşdirir. Sosial strukturun öyrənilməsində sosial institutlar nəzəriyyəsi və sosial bərabərsizlik nəzəriyyəsi mühüm rol oynamışdır. Sosial institutlar nəzəriyyəsi institutsional paradiqma da adlanır. Bu nəzəriyyəyə görə sosial institutlar yalnız bütövlükdə cəmiyyəti müəyyən edir. Ümumilikdə hər bir sosial institut ictimai əhəmiyyət kəsb edən funksiyaları yerinə yetirməklə onların ümumi sistemdən ayrı götürülməsinin, işlənilməsinin qarşısını alır. Sosial bərabərsizlik nəzəriyyəsi isə funksional və konfliktoloji paradiqma da adlanır. Bu paradiqmalara görə sosial bərabərsizlik dedikdə cəmiyyət daxilində fərdlərin və ya sosial qrupların bir-birinə nəzərən tutduqları mövqe əsas götürülür. Burada həmçinin subyektlərin qiymətləndirilməsi, müqayisə olunması, konkretləşdirilməsi prosesləri nəzərdə tutulur. Bu paradiqma daxilində cəmiyyətin strukturlara ayrılması əmək bölgüsü ilə birbaşa əlaqələndirilir. Müasir cəmiyyətin sosial strukturun tədqiqinin qarşısında duran mühüm problemlərdən biri də sosial mobillik probleminin öyrənilməsi prosesidir. “Sosial mobillik” anlayışı elmə 1927-ci ildə görkəmli rus- amerikan sosioloqu olan P.Sorokin tərəfindən gətirilmişdir. Sosial mobillik dedikdə hər hansı bir fərdin və ya sosial qrupun, birliyin, təbəqənin həyat fəaliyyətinin dəyişməsi, olduğu səviyyədən yuxarı qalxması və yaxud da aşağı enməsi prosesi başa düşülür. İnsanların bir yerdən başqa yerə köçməsi, yaşayış yerini dəyişməsi, |