Ministry of education of azerbaijan republic sumgayit state university

Magistrantların XXI Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2021-ci il 
23 
isə müşahidə edilmir. VII silisiumüzvi epoksibirləşmənin dietilaminlə qarşılıqlı təsirindən 82% çıxımla XIII 
silisiumüzvi aminspirtin əmələ gəlməsi yuxarıda deyilənləri bir daha təsdiq edir.
Aromatik sıra dihidrosilanların tədqiq olunan doymamış epoksialkenə birləşmə qaydası NMR 
1
H-
spektroskopiya metodunun köməyi ilə təyin edilmişdir. Belə ki, VII epoksisilanın NMR 
1
H-spektrində fenil 
qrupunun protonlarına məxsus siqnallar kimyəvi sürüşmənin δ=7.2-7.9 m.h. qiyməti ilə maqnit sahəsinin 
aşağı gərginlik sahəsində müşahidə olunur. Si–H qrupunun protonuna məxsus dəqiq sekstet kimyəvi 
sürüşmənin δ=4.35 m.h. və spin-spin qarşılıqlı təsir sabitinin (SSQTS) J=3.5 Hs qiyməti ilə maqnit sahəsinin 
gərginliyinin orta sahəsində görünür. Kimyəvi sürüşmələri δ=3.2-3.6 və δ=2.3-3.1 m.h. olan multiplet 
siqnallar müvafiq olaraq oksiran həlqəsinin və - OCH
2
- qrupunun protonlarına məxsusdur. Silisium atomuna 
nəzərən β-vəziyyətdə yerləşən metilen qrupunun kimyəvi sürüşməsi δ=1.35-1.80 m.h. olan multiplet 
siqnallar şəklində görünür. Kimyəvi sürüşməsi δ=0.96 m.h. olan dublet siqnal Si–CH
3
qrupunun protonları 
üçün səciyyəvidir və SSQTS-nin J=3.5 Hs qiyməti Si−H əlaqəsinin protonu ilə spin-spin əlaqəsində 
olduğunu göstərir. Nəhayət, Si–CH
2
qrupunun siqnalları kimyəvi sürüşməsi δ=0.65-0.90 m.h. olan dəqiq 
multiplet şəklində müşahidə edilir. Siqnalların inteqral intensivlikləri deyilənləri təsdiq edir.
Hidrosililləşmə məhsullarının çıxımına müxtəlif amillərin təsiri öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, 
tədqiq olunan doymamış epoksibirləşmənin katalitik hidrosililləşmə məhsullarının çıxımı əsas etibarı ilə 
dialkil(aril)silan molekulunda silisium atomu ilə birləşmiş üzvi əvəzləyicilərin təbiətindən və quruluşundan asılıdır. 
Belə ki, alifatik sıra I, III, V və VI silisiumüzvi epoksibirləşmələrin çıxımları müvafiq olaraq 30.1, 45, 30 və 29% 
təşkil etdiyi halda, həmin şəraitdə aromatik sıra VII və IX silisiumüzvi epoksibirləşmələrin çıxımı müvafiq olaraq 50 
və 63% təşkil edir. Tədqiq edilən reaksiyada metilfenilsilan və və difenilsilanın nisbi rеaksiya 
qabiliyyətlərinin yüksək оlmasını aromatik nüvəsinin 

-еlеktrоnlarının silisium atоmunun tamamlanmamış 
3d-оrbitalları ilə örtülməsi ilə izah еtmək оlar. Məlum olduğu kimi, bеlə qоşulma еffеkti Si-H rabitəsini 
əlavə оlaraq pоlyarlaşdırır və hidridsilanı fəallaşdırır. Müəyyən edilmişdir ki, tədqiq edilən reaksiyada şaxəli 
quruluşlu hidridsilanlar normal quruluşlu hidridsilanlara nisbətən daha aşağı çıxımla reaksiya məhsulları 
əmələ gətirirlər. Belə ki, metilpropil- və metilbutilsilanların 1-propeniloksi-2-qlisidiloksietana 
birləşməsindən müvafiq оlaraq 30.1 və 45% çıхımla hidrоsililləşmə məhsulları əmələ gəldiyi halda, 
mеtilizopropil- və metilizobutilsilan götürüldükdə rеaksiya məhsullarının çıхımı müvafiq оlaraq 17.1 və 31% 
təşkil еdir. Tədqiq оlunan rеaksiyada şaхəli quruluşlu hidrоsilanların reaksiya qabiliyyətinin aşağı оlmasını 
stеrik еffеktlə izah etmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, normal quruluşlu alifatik hidrosilanlarda molekulun 
həcmi böyüdükcə çıxım azalır. 
Beləliklə, aparılan təcrübi tədqiqatlara əsaslanaraq aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar: 
1. İQ- və NMR 
1
H-spektrlərin tədqiqi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, dialkil(aril)silanlar 1-
propeniloksi-2-qlisidiloksietana qəbul etdiyimiz reaksiya şəraitində yalnız CH
2
=CH− rabitəsindən Farmer qaydası 
üzrə birləşirlər. Reaksiya nəticəsində 1-qlisidiloksi-2-(3
1
-ikiüzvisililpropoksi)etanlar əmələ gəlir. 
2. Reaksiya məhsullarının şıxımı dialkil(aril)silan molekulunda silisium atomu ilə birləşmiş üzvi 
əvəzləyicilərin təbiətindən və quruluşundan asılıdır. Belə ki, diaril- və alkilarilsilanlar daha yüksək çıxımla reaksiya 
məhsulları əmələ gətirirlər.
3. Tədqiq olunan reaksiyada bütün hallarda hər iki Si−H rabitəsi üzrə birləşmə məhsulları olan 
silisiumüzvi bisepoksibirləşmələr də alınır. Lakin onların qaynama temperaturları yüksək olduğundan fərdi 
şəkildə ayrılmaları müəyyən çətinlik törədir. Buna baxmayaraq aşağı molekul kütləli dialkilsilanlar, məsələn, 
dietil-, metilpropil- və metilbutilsilanlarla reaksiyanı substratın reagentə 2:1 nisbətində aparmaqla müvafiq 
bis-(3
1
-qlisidiloksietiloksipropil) dialkilsilanları fərdi şəkildə ayırmağa müvəffəq ola bildik.