Mövzu 1 “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin məqsəd və vəzifələri. I mühazirənin plani

Danışıq üslubu. Bu üslubda danışan öz fikrini ifadə etmək üçün yalnız söz, ifadə və cümlələrdən deyil, həm də köməkçi vasitələrdən mimika, əl-qol hərəkəti, intonasiya, fasilə və.s-dən istifadə edir. Burada xalq danışıq dilinin ünsürləri, leksik-qrammatik xüsusiyyətləri, ifadə tərzi üstünlük təşkil edir. Danışıq üslubu sadə, anlaşıqlı olmalıdır. Bu üslub ədəbi dilimizə XX əsrin əvvəllərində daxil olmuşdur. Buna C.Məmmədquluzadənin və Ə.Haqverdiyevin hekayələri, M.Ə.Sabirin satirik şeirləri nümunə ola bilər.

Ədəbi danışıq üslubu. Ədəbi danışıq üslubunun tərkibinə məruzə, mühazirə, çıxış, müsahibə, söhbət daxildir. Bunlar həm məzmun və forma, həm də üslub çalarına görə bir-birindən fərqlənir. Bu üslubu rəsmi ədəbi danışıq üslubu və qeyri rəsmi ədəbi danışıq üslubu kimi mikroüsluba bölmək olar. Rəsmi ədəbi danışıq üslubunun tərkibində bir neçə üslub variantı var: mühazirə üslubu, məruzə üslubu, çıxış üslubu, televiziya üslubu, radio üslubu. Qeyri rəsmi danışıq üslubuna ailə-məişət danışıq üslubu və ictimai-kütləvi danışıq üslubu daxildir.

Danışıq – məişət leksikası və ekspressiv məna çalarına görə müxtəlifdir: 1. familyar sözlər. (dadaş, bacıoğlu, əmioğlu, əmidostu, xalaoğlu və.s) 2. ekspressiv – qiymətverici söz və ifadələr (sısqa, düdəmə, boşboğaz, key, qanmaz, tülkü və.s) 3. vulqar, kobud səciyyəli söz və ifadələr (xoruzlanmaq, anqırmaq, qırıldamaq, böyürmək, dürtülmək və.s) 4. loru söz və ifadələr (ötürmək, əkilmək, hürkmək, sürünmək, qaşqabaq tökmək).

Bədii üslub. Bu üslub ekspressivliyin, emosionallığın, bədii təsvir və ifadə vasitələrinin məqsədəuyğun şəkildə, əsərin ideya və məzmununa görə seçilmiş sistemidir. Bədii üslub yaranma tarixinə görə cox qədim, mahiyyətinə görə isə kütləvidir.

Bədii üslub üçün əsas səciyyəvi xüsusiyyətlər bunlardır: 1) konkret hissi obrazlılıq 2) bu və digər vasitələrdən istifadənin estetik motivləşməsi 3) gerçəkliyin dərk edilməsində müəllifin xüsusi bacarığının ifadə olunması 4) kompozisiyalı orijinallığı

Bədii üslubun strukturunda bu daxili hissələri üslubi qollara ayırmaq olur: satirik dil, romantik dil, realist-romantik dil və.s

Bədii üslubun şer, nəsr üslubu kimi iki əsas növü var. Nəzm və nəsr fərqli dil hadisələridir. Şer üslubu nəsr üslubundan bir sıra xüsusiyyət və əlamətlərinə görə fərqlənir. Bunların söz və ifadə seçməkdə, qrammatik formalardan istifadə etdikdə, sintaktik əlaqələrdə, emosional tonda özünəməxsus əlamətlər var. Şer daha obrazlı, konkret və qısadır. Burada məcazi mənalı sözlərə, leksik-semantik söz qruplarına, ibarə və idiomlara geniş yer verilir.

Bədii üslubun bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətləri var: obrazlılıq, konkretlilik, sadəlik, yığcamlıq, bədii ifadə vasitələrindən yerli-yerində istifadə, söz və ifadələrin seçilib işlədilməsi, fonetik, leksik və qrammatik imkanlardan yaradıcı şəkildə istifadə, yüksək ekspressivlik, emosionallıq və.s.

Bədii əsərdə həyatın konkret şəraitdə ümumiləşdirilmiş, fərdiləşmiş mənzərəsinin canlı və konkret, aydın, yığcam, bitkin və ahəngdar təsviri konkretliliklə bağlıdır.

Bu üslubun ifadəlilik imkanını artıran vasitələrdən biri də məcazdır. Məcazlar sistemi əşya, hadisə və hərəkəti adlandırmaqla bərabər, təsvir olunan əşyanı, hadisəni daha dərindən açmağa, nitqə daha kəskin subyektiv qiymət verməyə kömək edir.

Bədii və estetik təsiri qüvvətləndirmək, bədii obraz və lövhələr yaratmaq, əsərdəki yüksək hissləri ifadə etmək üçün söz və ifadələrin yerli-yerində seçilib işlədilməsi əsasdır, ritorik sual cümlələri, bədii nidalara, bədii xitablara, cümlənin sadə, yarımçıq tiplərinə daha çox yer verilir.

Bədii əsərlərdə ümumxalq dilinin dialektizm, jarqonizm, arxaizm, loru sözlər kimi növləri işlədilir. Burada terminlər və xüsusi ifadələrdən də istifadə olunur. Lakin bunlar bədii üslub üçün xarakterik sayıla bilməz.

Elmi üslub. Bu üslub bütün elm sahələrinə aid elmi əsərləri əhatə edərək elmi təfəkkürü, mühakiməni, fikri ifadə edən üslubdur. Bunun əsas vəzifəsi elmi biliklərdən xəbər veməkdir. Elmi üslubun fərqləndirici cəhəti onun elmi məsələləri, fikirləri daha dəqiq işıqlandırmağa meyl etməsidir.

Elmi funksional üslub aşağıdakı sahələri əhatə edir: 1. Dərslik 2. Monoqrafiya 3. Tədris vəsaitləri 4. Elmi və metodik jurnal məqalələri və.s

Elmi üslubu iki mikroüsluba ayırmaq olar 1) ictimai elmlər üslubu, təbiət elmləri üslubu, texniki elmlər üslubu 2) xüsusi-elmi üslub, elmi-tədris üslubu, elmi-kütləvi üslub

Elmi üslub başqa üslublardan onunla fərqlənir ki, bu üslub elmi əsərlərin dilidir, məlumat vermək və bu məlumatı məntiqi əsaslarla sübuta yetirmək kimi xüsusiyyətləri var.

Elmi əsərlərdə təbiət və cəmiyyətdəki hadisələri dəqiq izah etmək və onların qanunauyğunluğunu sübut etmək üçün aşağıdakı şərtlər gözlənilməlidir: 1. Dəqiqlik, sadəlik və aydınlıq 2. Məntiqi tənasüblük və emosional təsirlilik 3. Diqqətlə düşünülmüş terminlərin ikiqat determinləşməsi 4. lazım olan simvol və işarələrin düşünülərək tətbiq edilməsi.

Elmi üslub üçün dəqiqlik, təkmənalılıq, məntiqlilik, dəlillilik, abstraktlaşma, terminlilik, həqiqi mənalılıq, sintaktik aydınlıq kimi xüsusiyyətlər səciyyəvidir. Elmi üslub bədii üslubdan aşağıdakı xüsusiyyətlərə görə fərqlənir:

1. 
   Terminlərə geniş yer verilir.
   
2. 
   Mücərrəd mənalı sözlər çox işlənir. Məsələn, məfhum, təkamül, quruluş, mitinq, tərbiyə, həyat, kütlə, məğlubedilməz, tərəqqi və s.
   
3. 
   Beynəlmiləl sözlər və terminlər\ə daha çox təsadüf olunur.
   
4. 
   Şərh olunan fikirlər konkret, dəqiq və birmənalıdır.
   
5. 
   Mürəkkəb cümlə tipinə daha çox üstünlük verilir.
   
6. 
   Sual və əmr cümlələri, demək olar ki, işlədilmir.
   
7. 
   Xüsusi yazı işarələrindən istifadə olunur. Məsələlər səbəb və nəticə əlaqələrinin müəyyənləşdirilməsi, ümumiləşdirmələr aparılması və nəticə çıxarılması istiqamətində şərh olunur.
   
8. 
   Elmi üslub yığcamlıq və dəqiqlik tələb edir
   

Elmi əsərlərin sintaksisi mürəkkəb konstruksiyalılığı ilə seçilir. Əşya və hadisələrin keyfiyyətini və xüsusiyyətini açmaq üçün həmcins üzvlü sadə və ya mürəkkəb cümlələrə geniş yer verilir. Elmi üslubda xüsusi söz və ifadələr işlədilir: tədqiqat göstərir ki, belə nəticəyə gəlmək olur ki, məlumdur, aydındır və.s. Əsərdə elmi nəticələri yekunlaşdırmaq məqsədi ilə ara sözlərdən istifadə olunur: beləliklə, deməli, ümumiyyətlə, əvvəla, mənə görə, həqiqətən, doğrudur, şübhəsiz və.s.