Mövzu "beynəlxalq valyuta-kredit münasiBƏTLƏRİ VƏ xariCİ ÖLKƏLƏRİn maliYYƏ Sİstemi" FƏNNİNİn predmeti, MƏQSƏd və VƏZİFƏLƏRİ

Maliyyə sisteminin mahiyyəti, tərkib hissələri

“Malиyyя sиstemи” цmumи “malиyyя” anlayышыna nиsbяtяn daha genиш mяf­humdur. Малиййя системинин щяр bиr hяlqяsиndя bu mцnasиbяtlяr mцxtяlиf cцr tяzahцr edиr vя юзцnя mяxsus хцсусиййятляря малик олмагла, malиyyя иctиmaи-иqtиsadи mцnasиbяtlяrи иfadя edиr. Lakиn malиyyя мцнасибятляри щяр бир щялгядя мцхтялиф формада тязащцр едир. Belя kи, mцяssиsяnиn malиyyяsи maddи иstehsala xиdmяt edиr. Onlarиn ишtиrakы иlя mцяssиsя vя tяsяrröfat sahяlяrи тяряфиндян цmumи daxиlи mяhsul yaradыlыr. Dюvlяt bцdcяsи vasиtяsи иlя dюvlяtиn яsas mяrkяzlяшdиrиlmиш pul vяsaиtи fondunun вясаитляри toplanыr vя vяsaиtlяrиn tяsяrröfat sahяlяrи, иqtиsadи regиonlar, яhalиnиn ayrы-ayrы sosиal qruplarы аrasыnda yenиdяn bюlцшдцrцlmяsи baш verиr. Bцdcяdяnkяnar xцsusи fondlar cиddи mяqsяdlи tя’yиnata malиkdиr. Belя kи, Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюvlяt Sosиal Mцdafия fondu юlkя яhalиsиnя pensиya юdяmяk уçуn vяsaиt toplayыr. Sыьorta fondu tяbии fяlakяt nяtиcяsиndя mцяssиsяlяrя vя яhalиyя dяyяn zяrяrи юdяmяk, шяxsи сыьорта цzrя иsя sыьorta olunmuш шяxsя vя ya onun aиlяsиnя sыьorta hadиsяsи baш verdиkdя maddи tяmиnatыn юдянилмяси мягсяди дашыйыр.

Belяlиklя, malиyyя sиstemиnиn hяr bиr hяlqяsи malиyyя mцnasиbяtlяrиnиn mцяyyяn daиrяsиnи, bцtюvlцkdя malиyyя sиstemи иsя malиyyя mцnasиbяtlяrиnиn mцxtяlиf daиrяlяrиnиn mяcmusunu иfadя edиr. Bu prosesdя pul vяsaиtlяrи fondlarы яmяlя gяlиr vя иstиfadя edиlиr. Baшqa sюzlя malиyyя sиstemи – dюvlяt vя mцяssиsяlяrиn pul vяsaиtlяrи fondlarыnыn yaradыlmasы, bюlgцsц vя иstиfadяsиnиn forma vя metodlarы sиstemиdиr.
Azяrbaycan Respublиkasыnыn malиyyя sиstemи aшaьыdakы malиyyя mцnasиbяtlяrи daиrяsиnи юзцndя bиrlяшdиrиr:

• 
  dюvlяt bцdcяsи;
  
• 
  bцdcяdяnkяnar xцsusи fondlarы;
  
• 
  dюvlяt kredиtиnи;
  
• 
  sыьorta fondlarы;
  
• 
  mцxtяlиf mцlkиyyяt formalы mцяssиsяlяrиn malиyyяsи.
  

Bиrиncи цч blok malиyyя mцnasиbяtlяrи mяrkяzlяшdиrиlmиш malиyyяyя aиddиr vя makrosяvиyyяdя иqtиsadиyyatы vя sosиal mцnasиbяtlяrи tяnzиm etmяk цчцн иstиfadя edиlиr. Mцяssиsяlяrиn malиyyя mцnasиbяtlяrи qeyrи-mяrkяzlяшdиrиlmиш malиyyяyя aиddиr vя mиkrosяvиyyяdя иqtиsadиyyatи vя sosиal mцnasиbяtlяrи tяnzиmlяmяk vя stиmullaшdиrmaq цчцн иstиfadя edиlиr. Мцяssиsя vя tяшkиlatlarыnыn malиyyяsи öлкянин malиyyя sиstemиnиn яsas hиssяsиnи tяшkиl etmяklя, hяmиn sahяlяrdя цmumи daxиlи mяhsulun yaranmasы, бюлэцсц vя иstиfadяsи proseslяrиnиn dяyяr formasыndakы иfadяsиnи яks etdиrиr. Иctиmaи иstehsalыn bu mцhцm sahяlяrиndя maddи nemяtlяrиnиn baшlыca hиssяsиnиn yaranmasы vя бюлэцсц baш verdиyиndяn, öлкянин malиyyя ehtиyatlarыnыn яsas hиssяsи dя burada formlaшыr.
Mцяssиsяlяrиn vя kommersиya tяшkиlatlarыnыn tяsяrrцfat fяalиyyяtи zamanы иstehsalыn tяшkиlи, mяhsulun reallaшdыrыlmasы, malиyyя ehtиyatlarыnыn яmяlя gяlmяsи, gяlиrlяrиnиn бюлцшdцrцlmяsи vя иstиfadяsи иlя яlaqяdar olaraq mцяyyяn malиyyя mцnasиbяtlяrи yaranыr.
Mцяssиsя vя kommersиya tяшkиlatlarыnыn malиyyяsи onlarыn иstehsal fondlarыnыn яmяlя gяlmяsи, mяhsulun иstehsalы vя reallaшdыrыlmasы, malиyyя ehtиyatlarыnыn яmяlя gяlmяsи, kяnar malиyyяlяшdиrmя mяnbяlяrиnиn cяlb olunmasы, бюлцшdцrцlmяsи vя иstиfadяsи prosesиndя meydana gяlяn иqtиsadи mцnasиbяtlяrdяn иbarяtdиr.
Bu иqtиsadи mцnasиbяtlяrи чox vaxt pul, yaxud malиyyя mцnasиbяtlяrи adlandыrыrlar. Malиyyя mцnasиbяtlяrи иsя pul mцnasиbяtlяrиnиn bиr hиssяsи olub, yalnиz pul vяsaиtlяrиnиn hяrяkяtи zamanы meydana чыxыr, mяrkяzlяшdиrиlmиш vя qeyrи-mяrkяzlяшdиrиlmиш pul vяsaиtи fondlarыnыn яmяlя gяlmяsи vя иstиfadяsи иlя mцшayяt olunur.
Иqtиsadи mяzmununa эюря mцяssиsяlяrиnиn malиyyя mцnasиbяtlяrиnи aшaьыdakы иstиqamяtlяr цzrя sиstemlяшdиrmяk olar:
1) tяsяrrцfat subyektиnиn nиzamnamя kapиtalы иlя яlaqяdar olan malиyyя mцnasиbяtlяrи. Nиzamnamя kapиtalыnыn yaradыlmasыnыn konkret цsцllarы tяsяrröfatчыlыьыn tяшkиlat-hцquqи formasыndan asыlы olur. Nиzamnamя kapиtalы иstehsal fondlarыnыn яmяlя gяlmяsиnиn, hяr bиr kommersиya tяшkиlatы vя mцяssиsяnиn aktиvlяrиnиn яldя edиlmяsиnиn яsas mяnbяиdиr;
2) mяhsulun иstehsalы vя reallaшdыrыlmasы, yenи yaradыlmыш dяyяrиn яmяlя gяlmяsи иlя яlaqяdar yaranan malиyyя mцnasиbяtlяrи. Bunlara satыcыlarla alыcыlar, nяqlиyyat-mцяssиsяlяrи иlя mцшtяrиlяr, sиfarишчиlяrlя podratчыlar vя s. arasыnda pul mцnasиbяtlяrи aиddиr;
3) emиssиya vя qиymяtlи kaьиzlarыn yerlяшdиrиlmяsи, qarшыlыqlы kredиtlяшmя, bиrgя mцяssиsяlяrиn yaradыlmasыnda pay ишtиrakы иlя яlaqяdar olaraq mцяssиsяlяr vя kommersиya tяшkиlatlarы arasыnda yaranan malиyyя mцnasиbяtlяrи;
4) tяsяrrцfat subyektи иlя onun bюlmяlяrи, yuxarы tяшkиlatlarla onlarыn цzv olduqlarы иttиfaqlar vя assosиasиyalar arasыnda qarшыlыqlы malиyyя tяяhhцdlяrиnи yerиnя yetиrяrkяn yaranan malиyyя mцnasиbяtlяrи;
5) gяlиrlяrиn бюлцшdцrцlmяsи vя иstиfadяsи, sяhmlяrиn, иstиqrazlarыn buraxыlmasы vя yerlяшdиrиlmяsи sяhmlяr цzrя dиvиdendlяrиn vя иstиqrazlar цzrя faиzlяrиn юдянилмяси zamanы tиcarяt tяшkиlatlarы иlя mцяssиsяlяr vя ayrы-ayrы ишчиlяr arasыnda meydana gяlяn mцnasиbяtlяr;
6) vergиlяr vя baшqa юдямяляри bцdcяyя юdяyяrkяn, bцdcяdяnkяnar fondlar яmяlя gяlяrkяn, bцdcяdяn pul buraxыlышы tяxsиsatы zamanы, vergи gцzяшtlяrи vя yaxud cяrиmя sanksиyalarы tяtbиq edиlяrkяn, tяssяrrцfat subyektlяrи иlя dювлятlя malиyyя sиstemи arasыnda yaranan mцnasиbяtlяr;
7) pullarыn banklarda saxlanыlmasы, ssuda alыnmasы vя юдянилмяси zamanы, kredиtlяrя эюря faиz юдянилмяси vя bank xиdmяtlяrи gюstяrиlmяsи zamanы tяsяrrцfat subyektlяrи иlя bank sиstemи arasыndakы mцnasиbяtlяr;
8) ayrы-ayrы ишчи kateqorиyalarыnыn, sahиbkarlыq vя kommersиya rиskиnиn, яmlakыn vя vяtяndaшlarыn sыьortalanmasы zamanы tяsяrrцfat subyektlяrи vя vяtяndaшlarla sыьorta kompanиyalarы arasыnda yaranan mцnasиbяtlяr.
Dövlət maliyyəsi ölkənin maliyyə sisteminin əsas dayağı olub, iqtisadi, sosial və siyasi funksiyaları yerinə yetrilməsi üçün onu pul vasitələri ilə təmin etmək sahəsində mühüm alətdir. Dövlət büdcəsi isə dövlət maлiyyəsinin ən mühüm tərkib hissəsidir. O, ümumi milli məhsulun və milli gəlirin bölgüsündə çox fəal iştirak etməklə, dövlətin mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondu və əsas maliyyə planı kimi çıxış edir.
“ Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununun birinci maddəsində deyilir: “Büdcə dövlətin funksiyalarının həyata keçrilməsini təmin etmək üçün mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondunun yaradılması və ondan istifadə edilməsi formasıdır”.
Dövlət ilə müəssisələrin, təşkilatlar və əhali arasında olan münasibətlər büdcə münasibətləri adlanır. Büdcə hər bir ölkədə iqtisadiyyatın ən mühüm tənzimləyicisi kimi çıxış edir.

5.