Mövzu giRİŞ Plan: Fənnin predmeti, məqsədi və vəzifələri Ə L v a n m e t a L l a r d a n

Kombinəedilmiş üsulda
kartof 10%-li qaynar qələvi məhlulda 5-6 dəq, 
sonra isə yüksək təzyiqli buxarda 1,5-2 dəq. (temperaturu 75-80
0
C), sonra isə 
yüksək təzyiqli buxarda 1,5-2 dəq emal edirlər. Bundan sonra kartof baraban tipli 
yuma maşına gəlir. 
Termiki üsulda
keramik rotorlu slindrik peçdə pörtürlər. Pörtmə 
temperaturu 1100-1200
0
C dir, kartofun üst qatında pörtmə dərinliyi 1,5mm dən 
artıq olmur. Pörtmədən sonra kartof yuma maşına gəlir, burada şotkalı valcıqlar 
kartofun qabığını soyur, sonra isə su ilə yuyurlar. Soğanın termiki emalına 3-4 san, 
kartofun emalın aisə 10-12 san lazımdır. 
Mexaniki üsulda
maşının işçi üzvlərinim kələ-kötür səthlərinə 
sürtümnəklə yanaşı intensiv surətdə qarışdırılır və soyulmuş qabığı su ilə yuyub 
aparılır. 
Hal-hazırda müxtəlif emal müəssisələrində mexaniki üsuldan geniş istifadə 
edilir və tətbiq olunan maşınlar işçi üzvlərin (şəkil 5.1.a,b,v) formasından asılı 
olaraq diskli, konuslu və diyircəkli kartoftəmizləyən maşınlara bölünürlər. 

---

Şəkil 5.1. Təmizləyici maşınlarınişçi üzvləri. A-diskli, b-konuslu, v-
diyircəkli 
Işçi tsiklin strukturundan asılı olaraq bu maşınlar fasiləli və fasiləsiz 
işləyən maşınlara ayrılırlar. Fasiləsiz işləyən kartoftəmizləyən maşınlar əsasən iri 
tipli iaşə müəssisələrində tədarük sexlərində istifadə edilir. 
 
2.
 
Fasiləli işləyən kartoftəmizləyən maşınlar 
Bu qrupa eyni prinsipial quruluşa malik olan MOK-125, MOK-250, MOK-
400, KA-350M, KA-150M, UMM-5 və s. tipli maşınlar daxildir. 
MOK tipli maşınların digər maşınlardan əsas fərqli cəhəti işçi üzvlərin 
konus formasından ibarət olmasıdır. KA və UMM tipli maşınlarda isə içşi üzv disk 
formasındadır. 
Fasiləli işləyən kartoftəmizləyən maşınlar (şəkil 5.2) çatı 1 üzərində 
yerləşmiş slindrik formalı işçi kameradan 6, yükləmə qıfından 8 və qapıcığı 10 
olan boşaltma 9 lotokundan ibarətdir. Təmizləmə prosesi zamanı məhsulla 
maşının işçi səthləri arasında yaranmış sürtünmə qüvvəsinin qiymətinin artırılması 
məqsədi ilə kameranın daxili divarının səthi abraziv seqmentlə 5, işçi üzvün 4 səthi 
hissəsi isə abraziv konusla 11 örtülmüşdür. Işçi vala 12 hərəkət elektrik
mühərrikdən 14 reduktordan 13 vasitəsilə verilir. 
Təmiz su işçi kameranın yuxarı hissəsində yerləşən çiləyicidən verilir, 
çirklənmiş su ilə soyulmuş qabıqla birlikdə axıtma qısaborusundan 2 kənar edilir. 
Kartof porsiyası emal kamerasına doldurulur, kartof yumruları fırlanan işçi 
üzvün üstünə tökülür. Işçi üzvün təsiri ilə yumrular intensiv qarışdırılır və 
mərkəzdən qaçma qüvvəsinin sayəsində abraziv divarlara sıxılır. Qarışma 
prosesində yumrular abrazivin kələ-kötür səthinə sürtülür və qabığı təmizlənir. 
Çiləyicidən gələn su kartof qabığını işçi üzvlə gövdənin arasından 
kameranın aşağı hissəsinə aparır, buradan isə kürəklərə 3 onları axıtma qısaborusu 
vasitəsilə xaricə çıxarılır. 
Müəyyən edilmişdir ki, fasiləli işləyən kartoftəmizləyən maşınlarda 
təmizləmə prosesinə işçi üzvlərin forması və konstruktiv ölçüləri, kinematik 
parametirləri və s. amillər təsir edir. 

---

Diskli kartoftəmizləyən maşınlarda işçi üzvün dövrlər sayının qiymətinin 
təyin edilməsində aşağıdakı şərtdən istifadə edilir: 
C 
>
T (5.1.) 
Burada C-mərkzdən qaçma qüvvəsidir, H; T-məhsulla diskin dib səthi 
arasındakı sürtünmə qüvvəsidir, H. 
(5.1.) şərtindən göründüyü kimi, fırlanma hərəkəti edən diskin üzərində 
yerləşən mhsulun kameranın abraziv seqmentinə doğru hərəkət etməsi (burada 
məhsulun diyirlənmə hərəkətə nəzərə alınmamışdır) üçün mərkəzdənqaçma 
qüvvəsinin minimal qiyməti məhsulla disk arasında əmələ gəlmiş sürtünmə 
qüvvəsinin qiymətindən böyük olmalıdır. 
(5.1.) bərabərsizləyində mərkəzdənqaçma və sürtünmə qüvvələrinin məlum 
olan ifadələrini yazsaq, alarıq 
m
(1-K
c)
2
r
min
>
fmg (5.2) 
burada m-yumrunun (kartof) kütləsidir, kq; 
-işçi üzvün bucaq sürətidir, 
rad/san; f-abraziv səthlə məhsul arasındakı sürtünmə əmsalıdır (f=0,8.....1,3); r
min
–
işçi üzvün fırlanma mərkəzindən yumrunun (məhsulun) ağırlıq mərkəzinə qədər 
olan minimal məsafədir, m; K
c
–məhsulun sürüşmə əmsalı olub, aşağıdakı ifadə ilə 
xarakterizə olunur: 
K
c
=
(5.3.) 
Burada 
məhsulun bucaq sürətidir, rad/san. 
=
ifadəsini (5.2.) şərtində yerinə yazsaq və bir neçə sadə 
çevirmələrdən sonra işçi üzvün minimal dövrlər sayı aşağıdakı düsturla təyin 
ediləcəkdir: 
n
min
>
(5.4.) 
yuxarıda qeyd olunduğu kimi prosesə eyni zamanda işçik üzvlərin 
konstruktiv ölşüləri də təsir edir. Bu baxımdan konuslu kartoftəmizləyən 
maşınlarda konusluq bucağının optimal qiymətinin təyin edilməsi əsas 
məsələlərdən biridir. Bunun üçün konusun doğuranı üzərinə yerləşmiş yumrunun 
sadələşdirilmiş modelinə (şəkil 5.3.) nəzər salaq. Bu zaman yumruya aşağıdakı 
qüvvələr təsir edəcəkdir; C- mərkəzdənqaşma qüvvəsi, H; G-yumrunun ağırlıq 
qüvvəsi, H; T-sürtünmə qüvvəsi, H; N-səthin normal reaksiya qüvvəsi. H. 

---

Mərkəzdənqaçma və ağırlıq qüvvəsini konusun doğuranı üzrə və buna 
normal olan toplananlarına ayıraq. Onda, konusun doğuranı üzrə mərkəzdənqaçma 
və ağırlıq qüvvsəinin toplananların qiyməti uyğun olaraq aşağıdakı kimi 
hesablanacaq 
C
0
=m
(1-K
c 
)
2
rsin (5.5) 
G
0
=mg cos (5.6.) 
Burada -işçi üzvün konusluq bucağıdır. 
Təmizləmə prosesi nöqteyi –nəzərcə konusun doğuranı üzərində yerləşmiş 
yumrunun abraiv səth üzrə hərəkət etməsi üçün aşağıdakı şərt ödənilməlidir: 
C
0
>
G
0
(5.7.) 
(5.7.) bərabərsizliyində qiymətləri yerinə yazsaq, alarıq 
m
(1-K
c 
)
2
rsin
>
mg cos və yaxud 
tg
>
(
)
(5.8) 
alınmış (5.8.) ifadəsindən görünür ki, konuslu kartoftəmizləyən maşınlarda 
işçi üzvün konusluq bucağı öz növbəsində maşının kinematik parametrindən 
asılıdır. Müasir maşınların konstruksiyasında =30
0
götürülür. 
Konusluq bucağının qiyməti məlumdursa, onda (5.8.) ifadəsində işçi üzvün 
dövrlər sayını aşağıdakı bərabərsizlikdən hesablamaq olar: 
n
min
>
(
)
∙
(5.9.) 
Fasiləli işləyən kartoftəmizləyən maşınlarının nəzəri məhsuldarlığı 
aşağıdakı düsturla hesablanır: 
Q= 
=
(5.10) 
Burada m-işçi kameraya tökülmüş məhsul kütləsidir,kq; 
,
,
-uyğun 
olaraq məhsulun yükləmə, emal və boşaldılma müddətidir, san; p-məhsulun həcmi 
kütləsidir, kq/m
3
; -işçi kameranın doldurulma əmsalıdır , ( =0,55-0,65); V-işçi 
kameranın həcmidir, m
3
. 
Diskli kartoftəmizləyən maşınlarda işçi kameranın həcmi 

---

V
d
=
∙
(5.11) 
Burada d-işçi kameranın diametri, m; H işçi kameranın slindrik hissəsinin 
hündürlüyüdür, m. 
Konuslu kartoftəmizləyən maşınlarda işçi kameranın həcmi 
V
k
=
(D
2
+d
2
+Dd) (5.12) 
Burada h-üzvün kasaya oxşar abraziv hissəsinin hündürlüyü, m; d-kasaya 
oxşar hissəsinin diametri, m. 
.Fasiləli işləyən kartoftəmizləyən maşınların elektrik mühərrikinin gücü aşağıdakı
ifadə ilə hesablanır 
N=
(5.13) 
Burada
maşının sürtgc diskli ilə yumrular arasındakı sürtünmə 
qüvvəsinin aradan qaldırılmasına sərf olunan güc, VT; 
-işçi kamerada məhsul 
kütləsinin qaldırılmasına sərf olunan güc, VT;
- maşının f. i. ə. 
Işçi üzvün abraziv səthi ilə yumrular arasındakı sürtünmə qüvvəsinin 
aradan qaldırılmasına sərf olunan güc aşağıdakı düsturla təyin edilir: 
=M
c
u 
(5.14) 
Burada M
c
-sürtünmə momenti olub, aşağıdakı düsturla hesablanır: 
M
c
=mgfr
c
m 
(5.15) 
Burada r
c
–ümumi sürtünmə qüvvəsinin tətbiq radiusu (r
c
=0,33-0,4D);
m
–
fırlanma zamanı işçi üzv tərəfindən tullanmış bir sıra yurular arasında sürtünmə 
qüvvəsi yaranmır və bunu nəzərə alan əmsaldır; 
Diskil kartoftəmizləyən maşınlarda 
m
=0,8-0,9; 
Konuslu kartoftəmizləyən maşınlarda 
m
=0,5-0,6; 
Diskil 
kartoftəmizləyən 
maşınlarda 
işçi 
kamerada 
məhsul 
kütləsinin
qaldırılmasına sərf olunan gücün qiymətini aşağıdakı ifadədən təyin etmək olar: 
N
2d
=
(5.16) 
Burada S-sürtgəc diskində dalğanın maksimal hündürlüuüdür,m; Z-diskdə 
dalğaların sayı, ədəd. 

---

Konuslu kartoftəmizləyən maşınlarda
N
2k
=mgH K
n
(5.17) 
Burada H-abraziv materialla örtülmüş işçi kameranın divarının hündürlüyü, 
m; K
n
–emal kamerasında yerləşmiş yumruların işçi üzv tərəfindən tullanmasını 
nəzərə alan əmsaldır, K
n
= 0,5-0,7