Mövzu İqtisad elminin meydana qəlməsi və onun inkişafının əsas
Yüklə 319,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
9 keçirilməsindən sonra yox olurlar. Bununla əlaqədar olaraq onlar seçim nəticəsində yarana bilən xərclər deyil, seçimi şərtləndirən xərclərdir. Alternativlik prinsipinin təzahür edilməsinin və bununla bağlı xərclərin əyani təsviri aşağıdakı şəkildə verilən istehsal imkanlarının modeli ola bilər. İqtisadiyyatı biri istehsal vasitələrini, digərisi isə – istehlak əşyalarını istehsal edən iki bölmə şəklində təsəvvür edək. Məhdud resurslara malik olaraq, iqtisadiyyat hər bir mövcud dövrdə istehsal vasitələri və istehlak əşyalarının yalnız müəyyən miqdarının buraxılışını həyata keçirə bilər. Bütün mövcud resursların tam istifadəsi zamanı onun istehsal imkanlarının sərhədləri ABCDE əyrisi ilə əks olunacaq. İstehsal imkanlarının sərhədi onların istifadə edilməsinin mövcud texnologiyaları zamanı nadirliyin iqtisadi probleminin təsviri metodu olaraq, bütün resursların tam istifadəsi şərtilə nemətlərin buraxılmasının maksimal dərəcədə nail oluna bilən həcmlərini göstərir. Əyrinin özü istehsal imkanlarının sərhədlərini əks etdirdiyi zaman, bu əyridə hər bir nöqtə istehsal edilən nemətlərin müəyyən dəstini əks etdirəcək. Hazırkı istehsal imkanları çərçivəsində istehsal edilən nemətlərin dəstləri müxtəlif ola bilər, məsələn; Y
istehsal vasitələrini
və X 1 istehlak əşyalarını daxil edən D, yaxud Y 2 istehsal vasitələrini və X 2 istehlak əşyalarını əşyalarını daxil edən
C. Bu və ya digər dəstin seçimi – hazırki dövrdə cəmiyyətin subyektiv üstünlüklərini əks etdirən qərardır. Ona diqqət yetirmək vacibdir ki, istehsal vasitələrinin istehsalının Y
- dən Y 2 -ə kimi artırılması yalnız istehlak əşyaları istehsalının X 1 -dən
X 2 -ə kimi azaldılması şərtilə mümkündür. Başqa sözlə, istehsal vasitələri buraxılışının
qədər artırılması istehlak şeyləri buraxılışının X=X 1 __ X 2 kimi ixtisarı ilə şərtlənmişdir ki, bunu da istehsal vasitələri buraxılışının artırılması naminə qurban vermək lazım gəlir. İstehlak şeyləri istehsalı həcminin
qədər ixtisarı – istehlak şeyləri həcminin bəzi ixtisarları şəklində xərclər formasını alan istehsal vasitələri buraxılışının artırılmasının alternativ xərclər kəmiyyətidir. Bu xərclər istehsal vasitələri buraxılışının artırılması ilə bağlı resursların sərf edilməsi deyil, istehlak şeylərinin həcmidir. ki, bunlar da istehsal vasitələrinin istehsalına yönəldilən resurslar hesabına istehsal edilə bilərdi.
İki nemət istehsalının eyni zamanda artması, məsələn, D nöqtəsindən K nöqtəsinə keçmə iki üsulla mümkündür: tətbiq edilən resurs həcminin artırılması (yeni torpaqların mənimsənilməsi, qazıntıların yeni yataqlarının istismara verilməsi, əlavə işçi qüvvəsinin istehsala cəlb edilməsi), eləcə də bu resursların istifadəsi üzrə daha təkmil istehsal aparatının tətbiq edilməsi yolu ilə (daha səmərəli texnika və texnolojiyaların tətbiq edilməsi). Bu istehsal imkanları sərhədinin, məsələn, MKN–ə kimi genişlənməsində istifadə olunacaq.
İstehsal prosesində məhsulun yaradılması üçün resursların (əməyin, istehsal vasitələrinin, texnologiyaların, torpağın) istifadəsi baş verir. İstehsal prosesində resurslar istehsal amilləri, yaxud məhsulun yaradılması amilləri kimi çıxış edir. 10
Əmək prosesinin əsas elementləri bunlardır: əmək, əmək cisimləri və əmək vasitələri. Əməyin ümumi məzmunu insanların onlardan səy, iradə və enerji məsrəfləri tələb edən şüurlu, məqsədəuyğun istimai fəaliyyətindən ibarətdir. Əmək insanın öz iş qüvvəsinin cəmiyyətə xas olan müxtəlif tələbatlarını ödəmək məqsədilə təbiətin formalarının dəyişdirilməsinin məqsədəuyğun sərfidir. Əməyin özü və əmək qabiliyyəti yalnız insana xasdır, lakin bunlar müxtəlif anlayışlardır və onları qarışdırmaq olmaz. Hər bir insan iş qüvvəsinə malikdir. Lakin o həmin qüvvədən istifadə etməzsə, onda əmək prosesi baş verməz. İş qüvvəsi insanın məhsul hazırlanması və ya maddi nemətlər istehsalı üçün istifadə olunan fiziki və mənəvi qabiliyyətlərinin xüsusi məcmusudur. Əmək cisimləri insanın əməyi yönəldilən şeylərdir və məhz bu da gələcək hazır məhsulun maddi əsasını təşkil edir. Əmək cisimləri ya təbiətin özü tərəfindən verilir (məsələn: filiz yatağı), yaxud əvvəlki əməyin məhsulu, yəni xammal kimi olur. Sonuncu özündə əsas xammalı (bilavasitə istehsal vasitələrinin hazırlandığı cisimlər) və yardımçı materialları (məhsulun hazırlanmasında istifadə olunan şeylər, məsələn, tikiş sənayesində bunlar rənglər, saplar və s. ola bilər) ehtiva edir. Elmi-texniki tərəqqi nəticəsində insan əvvəlcədən verilmiş xassələri olan və təbiətdə mövcud olmayan əmək cisimləri hazırlayır. Təbiət, torpaq, yerətrafı məkan da daxil olmaqla geniş mənada bütövlükdə bizi əhatə edən aləm ümumi əmək cismini təşkil edirlər. Xammalın istehsalda rolu artır, lakin əmək cisimlərinin ilkin əsası yenə də torpaqdır. Təbiiət maddəsinin hazır məhsula çevrilməsi üçün o bir və ya bir neçə mərhələdə emal olunmalı, yarımfabrikata çevrilməlidir. Hazır məhsuldan (əməyin bitkin, istehlaka hazır nəticəsi) fərqli olaraq, yarımfabrikat istifadəyə yararlı hazır məhsul olmaq üçün hələ emal olunmalı olan əmək məhsuludur. Əmək vasitələri insanın özü ilə əmək cismi arasında yerləşdiyi əşya və ya əşyalar kompleksi; hazır məhsulu yaradarkən insanın əmək cisiminə təsir etdiyi şeylər; əmək vasitələri istehsalın inkişaf səviyyəsinin ən mühüm göstəriciləridir. Maddi əmək vasitələri təbii (torpaq, dəyənək, daş və s., əhliləşdirilmiş ev heyvanları, üzvi gübrələr, həmçinin işçinin bədən üzvləri) və texnikiyə (yəni insan tərəfindən süni yaradılanlar) bölünürlər. Texniki əmək vasitələrinə əmək vasitələri – müxtəlif maşınlar, mexanizmlər, qurgular, alətlər, mühərriklər, ötürücü qurgular daxildir. Maşın istehsalı şəraitində mexaniki əmək vasitələri üç tərkib hissədən: işçi maşın, mühərrik, ötürücü qurğudan ibarət maşın sisteminə çevrilmişlər. Elmi-texniki inqilab (ETİ) maşın sisteminə dördüncü hissəni – maşın sisteminin idarə edilməsi üzrə zehni əmək vəzifəsini yerinə yetirən idarəedici qurğunu əlavə etdi. Get-gedə kibernetik adlandırılan texnika tətbiq olunur ki, onun bütün başqa maşınlardan əsas fərqi ondadır ki, o, enerjini (fiziki maşınlar kimi) və ya maddəni (kimyəvi kimi) deyil, informasiyanı emal edir. Robototexnika geniş yayılır. İstehsalın kompyuterləşməsi və avtomatlaşdırılması insanın rolunu dəyişir.: o tədricən bilavasitə istehsal prosesindən çıxış və onunla yanaşı dayanır. Vəhdətdə götürülən əmək vasitələri və əmək cisimləri istehsal vasitələrini təşkil edir. İstehsalın bütün mövcud amillərinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində məhsulun yaradılması texnologiya ilə, yəni informasiya imkanlarını daxil etməklə məhsul istehsalı üsulları və istehsalın idarə edilməsinin xüsusi sistemini nəzərdə tutan istehsalın təşkili ilə vasitəlidir. İstehsalın nəticə etibarilə səmərəliliyi resursların keyfiyyətindən, onların kombinasiyası və istehsalın təşkili formalarından asılıdır. İstehsalın nəticə etibarilə səmərəliliyi nöqteyi-nəzərindən resurslar məhsuldar qüvvələr kimi səciyyələnir. Məhsuldar qüvvələr - məhsul istehsalının yaradılması və artırılmasının cəmiyyətin mövcud resurslarında olan imkanlarıdır. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı – məhsul və sərvətin daimi artmasının əsasıdır. Həyat fəaliyyəti prosesində insanlar arasında iqtisadi, siyasi, hüquqi, sosial, etik münasibətlər yaranır ki, bunlar da cəmiyyətin sistemli qarşılıqlı əlaqələrini əks etdirirlər. İstehsal münasibətlərə maddi nemət və xidmətlərin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı ilə bağlı münasibətlər daxildir.
Yüklə 319,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|