Mövzu İqtisadi sistemlər və onların xarakteristikası İqtisadiyyat elminin predmeti

3. Motivləşdirmə funksiyası
Motivləşmə daha çox psixoloji termindir. Motiv­ləş­mə insa­nı məqsədyönlü formada hər hansı bir işi görməyə sövq edən, onu hərəkətə gətirən bir prosesdir.
Motivləşmə prosesinin baş verməsində motivasi­ya­nın rolu olduqca böyükdür. Motivasiya motivlər toplu­su­dur. Motiv­lər dedikdə, prosesin baş verməsi üçün lazım olan amil­lər, səbəblər, maraqlar, elementlər, xüsu­siy­yətlər ba­şa düşü­lür. Motivlər insanı fəaliyyətə təhrik edir. De­mə­li, moti­vasiya insanı fəaliyyətə sövq etdirən və ya onu fəal­laş­dıran daxili və xarici hərəkətverici qüv­və və amil­lə­rin məc­mu­sudur. Burada daxili və xarici hərə­kət­verici qüv­vələr mo­tivlərdir.
Motivləşmə prosesi isə insanda motivlərin köməyi ilə fəaliy­yətin başlaması, davam etməsi və fəallığın art­ma­sı pro­sesidir. Motivləşmənin əsasında insan tələbatları da­ya­­nır. Maddi və mənəvi ehtiyaclar insanın mad­di və mə­nə­vi tələ­bat­larını yaradır. İnsan öz tələbatını ödə­mək üçün müx­­təlif üsul və vasitələr axtarır. Tə­lə­bat­lar insanı həyat və əmək fəaliyyətinə sövq edir. Bu­ra­dan belə aydın olur ki, tə­ləbat­lar insanın fəallığının mənbəyini təşkil edir. De­mə­­li, mo­tivləşmə prosesinin əsas mənbəyi tələbatlardır.
İnsan hər hansı fəaliyyətlə məşğul olmaq üçün qar­şı­­sına məqsəd qoyur. Nə iş görməli və hansı sahədə ça­lış­­ma­lı­dır ki, o yeməyə, geyimə və s. olan tələbatlarını ödə­­­sin. Bu su­ala cavab tapdıqdan sonra insan özünə müvafiq fəaliy­yət sfe­rasında çalışmaq üçün əvvəl həmin fəaliy­yətin ün­sür­lərinə (motivlər: ixtisas, bilik, infor­maşı­yalar, ma­liy­yə və­sai­ti, texniki vəsaitlərə) malik olur, sonra isə fəaliy­yət göstərməyə başlayır (motivləşir).

Fəaliyyət


Biz qeyd etdik ki, istehsalın baş verməsi üçün üç ün­sü­­rün olması vacibdir. 1) əmək alətləri; 2) əmək cisim­ləri; 3) işçi qüvvəsi. İşçi qüvvəsi əmək alətləri vasitəsi ilə əmək pred­­metlərinə təsir etməklə məhsul istehsal edir. Məsələn me­­tal lövhələri tokar dəzgahında yonmaqla yiv­lər istehsal et­mə­liyik. Təsəvvür edək ki, biz istehsalın hər üç ünsür­lə­ri­ni cəlb etmişik. Yəni fəaliyyət təşkil olun­muş­dur. Bura­da əmək aləti kimi tokar dəzgahı, əmək cisimləri kimi metal löv­hələr, işçi qüvvəsi kimi bu işi yerinə ye­tirəcək insanlar çı­xış edir. Bu ünsürləri bir yerə top­la­maq hələ is­teh­sal pro­se­­sinə başlamaq demək deyildir. Çün­­ki ünsürləri təşkil et­dik­­dən sonra, istehsal prosesi üçün onların bir-birinə təsi­ri­ni təmin etmək, yəni ida­rəetmənin üçüncü funksiyası he­sab edilən motivləşmə pro­sesini yaratmaq və həyata keçirmək lazımdır. Motiv­ləşmə insanı əmək alətləri vasitəsilə əmək predmetinə şü­urlu surətdə təsir etməyə vadar edir. Bəs motivlər bu pro­ses­də özünü necə büruzə verir?
Əgər motivləşmə hərəkətverici qüvvədirsə, motiv bu qüv­­vəni yaradan səbəb və ya amildir. Məsələn istehsal pro­­se­sinin baş verməsi üçün dəzgah və metal lövhə vardır. Lakin iş­çi qüvvəsini cəlb etmək lazımdır. İşçi qüvvəsinin ala­cağı əmək haqqının məbləği onu qane etməzsə, o, işlə­mə­yə­cək­dir. Nəti­cədə istehsal prosesi baş tut­ma­ya­ca­q­dır. De­mə­li, əmək haq­qı işçini işləməyə sövq edən əsas motiv­lər­dən biridir.
Başqa bir misal göstərək. Yiv istehsal etmək üçün tokar dəzgahı və metal lövhə vardır. İndi isə işçi qüvvəsini cəlb etmək lazımdır. Əgər biz ixtisasını və ya peşəsini nəzərə almadan, bu işi təsadüfü bir şəxsə təklif edərik­sə, isteh­sal prosesi yenə də baş tutmayacaqdır. Çünki həmin şəxs dül­gərlik peşəsinə sahib deyildir. Demə­li, işçinin ba­carığı, qabiliyyəti, ixtisası, peşə vərdişləri fəaliyyət üçün motivdir.
Motiv təkcə hərəkətin və fəaliyyətin başlanmasında və hə­yata keçirilməsində rol oynamır. Motiv, həmçinin fəaliy­­­yətin aktivləşməsində və sürətləndirilməsində də əhə­­­miyyət kəsb edir. Məsələn yiv istehsal edən dülgər müəssisə rəh­bəri ilə bağladığı müqaviləyə əsasən, yerinə yetirdiyi işə görə ayda 300 manat əmək haqqı alır. Müəs­si­sə rəhbəri ay­lıq normadan artıq məhsul istehsal edəcəyi təqdirdə işçiyə əla­və əmək haqqı verəcəyini vəd edir. Ve­ri­lən vəd işçini əv­vəl­kindən daha artıq məhsul is­teh­sal et­məyə ruhlandırır. Bu hal müəs­sisədə istehsalın həcminin və tempinin yüksəlməsinə səbəb olur.
Motivlər, yəni hərəkətverici qüvvələr insanın xa­ri­cin­də və daxilində olur. Motivlərlə əlaqədar yuxarıda üç misal göstər­dik.
Birinci misalda motivləşmə rəhbərin işçiyə təklif etdiyi əmək haqqı ilə əlaqədar yaranır. İşçiyə əmək haqqı təklifi kənar­dan edildiyi üçün, həmin amil xarici motiv he­sab olu­nur.
İkinci misalda izah olunur ki, yiv istehsal etmək üçün tələb olunan motivlərdən biri dül­gərlik peşəsidir. İn­san peşə­yə əldə etdiyi nəzəri və təc­rü­bi biliklər əsasında nail olur. Nəzəri və təcrübi bi­lik­lər in­sanın daxili aləmini təşkil et­diyi üçün, peşə bacarığı da­xi­li motiv hesab olunur.
Üçün­cü misal isə həvəs­lən­dirmə sis­te­mi ilə əlaqədar oldu. Belə ki, əla­və əmək haq­qı sis­te­mi­nin tətbiqi işçini əmək fəa­liy­yə­tin­də ak­tiv­ləş­dir­di. Amma əmək haqqının artırılması təklifi işçi­yə ətraf mü­hitdən, yəni rəhbərdən gəldiyi üçün, əmək haq­qı və di­gər bu kimi amillər (əlavə əmək haqqı, maddi yar­dımlar, mü­kafatlar) xarici motivlərə aid olub, işçini əmək prose­sin­də sti­mul­laş­dırır və fəallığını artırır.
Daxili motivlər insanın daxilində mövcud olur, onun fəaliy­­yəti üçün vacib amil hesab edilir. Daxili motivlər in­sa­nın daxili imkan­ları və potensialıdır. İdarəetmənin əsas şərt­lərin­dən biri də, işçinin daxili potensialını təş­ki­la­tın məq­səd­ləri na­minə səfərbər etmək və ondan səmərəli isti­fadə etmək­dir. Bu­nun üçün rəhbərlər daxili motivləri öy­rən­­mə­dən və araş­dırmadan ondan səmərəli şəkildə is­ti­fadə edə bilməzlər. Bu məq­sədlə də təşkilat rəhbərləri psi­xo­­­lo­gi­ya, idarəetmə psi­xo­­logiyası, məntiq elmlərinə dair bilik­lərə yiyə­lən­mə­li­dirlər.