Mövzu “Sosial iş nəzəriyyəsi və təcrübəsi-1” fənninin predmeti, məqsədi və vəzifələri
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 9.5. Sosial işdə etika
Sosial işdə etikanın rolu təkzibedilməzdir. Etikanın əsas kateqoriyaları olan – xeyir və şər, xeyirxahlıq, borc, məsuliyyət və s. sosial işdə iki məna kəsb edir. Bir tərəfdən, cəmiyyətdə və qrupda yaranmış münasibətləri təsvir edən kateqoriyalar, digər tərəfdən, şəxsiyyətin özünə, başqalarına və müxtəlif sosial proseslərə münasibəti kimi. Sosial iş peşə kimi, mənəvi seçim və etik davranışın ayrıcında durmuşdur. Ona görə də, insan davranışının tənzimləyiciləri olan ictimai əxlaq, fərdi-mənəvi nəzarət, faktorları sosial işin də tənzimləyiciləri olan ictimai əxlaq, fərdi-mənəvi nəzarət faktorları sosial işin də tənzimləyiciləri kimi çıxış edirlər. İctimai əxlaqın ümumi tələbləri ilə yanaşı, sosial iş həm də, peşəkar etikanın – məxfilik və tolerantlıq kimi prinsipləri ilə də tənzimlənir. Humanism və mənəviyyata əsaslanmaqla, sosial iş özünün bütün tarixi ərzində qoruyub saxlamağa nail olduğu dəyərlər sistemi ilə insanların rifahın sosial ədalətə, ləyaqətə yönəldir. Sosial işçilərin gündəlik etik problemləri isə böyük dəyişikliklərə məruz qalmışdır. (məsələn, kompyuterləşmə şəraitində məxfiliyin qorunub saxlanılması). Belə etik problemlərin bir neçə səviyyəsini seçib ayırmaq olar: 1. Sosial işin dəyərlər bazasının onun məqsəd və vəzifələrindən asılılığı; 2. Peşənin etik standartlarının işlənib hazırlanması; 3. Sosial işçinin peşəkar vəzifəsinin etik dilemması. 180 Sosial işin dəyərlər bazası problem, birbaşa onun humanist məzmunu ilə əlaqədardır. Belə ki, sosial işin ən aparıcı dəyəri kimi şəxsiyyət çıxış edir. Hər bir şəxsin, ən ali dəyər olaraq, həyatının məzmununun zənginləşdirilməsi, bütövlükdə, həyatın məzmununun dəyişdirilməsini nəzərdə tutur. Sosial iş subyektləri onlara kömək etmək xahişi ilə müraciət edən hər kəsə, diskriminasiyaya yol vermədən kömək etməlidirlər, çünki bu onların haqqıdır. Humanist yönüm sosial iş subyektlərini kliyentlə qarşılıqlı əlaqələr, əməkdaşlıq qurmağa ruhlandırır, başqalarının maraqlarına xələl gətirməməyi onlara tövsiyə edir. Peşənin etik standartı, etik davranışın prinsip və xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir. Burada, sosial işin proqram vəzifələri və uzunmüddətli dəyərləri, tövsiyə və qadağa prinsipləri, sosial işçilərin məsuliyyət və səlahiyyətlərini müəyyənləşdirən başlıca müddəalar açıqlanır. Bu balansın əsasında ümumfəlsəfi məsuliyyət konsepsiyası durur. Sosial işin prinsipi kimi məsuliyyət konsepsiyası durur. Sosial işin prinsipi kimi məsuliyyət, müştəri (onun maraqlarının üstünlüyü), kolleqalar (əməkdaşlıq, hörmət) iş verənlər (müvafiq sosial müdafiə orqanı qarşısında vəzifələrin yerinə yetirilməsi) səviyyəsində gerçəkləşdirilir. Özlərinin praktiki fəaliyyətlərində sosial işçilər çoxsaylı etik problem və dilemmalarla qarşılaşmalı olurlar. Şübhəsiz ki, bu, peşənin özünməxsus xüsusiyyətidir və müştəri, həmkarlar, cəmiyyət qarşısında mütəmadi olaraq özünü büruzə verir. Müvafiq problem sahələri və etik dilemmalar bütün ölkələr üçün eyni deyildir, lakin bir qrup dilemmalar vardır ki, onlar sosial köməyin bütün modelləri üçün eynidir: -müstəqillik və manipulyasiya; -paternalizm və özünümüəyyənləşdirmə; -hərtərəfli razılaşdırma prinsipi; -həqiqəti söyləmək zərurəti; -məxfilik və məlumatların özəl xarakteri; -qanunlar və müştərinin rifahı; 181 -şəxsi və peşəkar dəyərlər. Sosial işçilərin bəzi fəaliyyət dairəsini əhatə edən etik kodekslər, heç də həmişə mükəmməl səviyyədə olmur. Birincisi, ona görə ki, onlar ümumi sözlərlə ifadə olunmaqla, xeyli mücərrəddirlər, ikincisi isə, bəzi hallarda həmin kodekslərin özünün məzmununda elə prinsiplər mövcud olur ki, onlar özləri də dilemma yaradırlar. Beləliklə, peşəkar sosial iş prinsipinin əsasında, ən ali dəyər olan humanism durur. Bu humanism sosial işin bütün sahələrinə - peşəkar fəaliyyətə, elmi tədqiqata və s. sirayət edir. Etik kateqoriyaların qeyri-adekvat anlamı, bəzi hallarda, həm şəxsiyyət, həm də cəmiyyət səviyyəsində bir sıra münqaişələrə (sosial münaqişələrə) səbəb ola bilər. Sosial iş nəzəriyyə və praktikasında etik kateqoriyalar bir sıra hallarda zorakılıq problemi ilə sıx əlaqədar olur. Özünü şəxsiyyət kimi dərketmə prosesi hər kəsdə eyni olmur. Belə ki, bəziləri ədalətsizlik, azadlıq və sülh uğrunda mübarizəyə hazır olduqları halda, digərləri buna qadir deyillər. Xülyaya dalıb, hər kəsin qeyri-zorakı yol seçərək, zorakılığa son qoyacağına da ümid bəsləmək olmaz. Özünün vacib təyinatına görə, tərbiyənin də dünyanı dəyişəcəyinə inanmaq olmaz. Qeyri-zorakılıq təkcə təbəəliyin, tabeçiliyin psixoloji mexanizmlərinin məhvinə doğru yönəlməklə kifayətlənməyib, zorakılığın mövcud olduğu məkan və zamanda özünə yer etməli, müstəqilliyi və məsuliyyəti dəstəkləməlidir. |