247
funksiyasını yerinə yetirir, hətta əgər monarxa Konstitusiya
il
ə geniş səlahiyyət verilsə də (misal: Danimarka, Nideland) o
(monarx), h
əmin səlahiyyətlərdən özbşına istifadə edə bilmir,
y
əni monarx tərəfindən qəbul olunan aktlar yalnız müvafiq
Nazirin rzılığı olduqda – hüquqi qüvvəyə minir (kontra-
siqntura). B
əzi P.M. ölkələrində isə (Yaponiya, İsveç),
monarx Konstitusiyaya gör
ə zərrə qədər də səlahiyyətə malik
deyil. P.M.-da Hökum
ət Parlament tərəfindən formalaşır,
onun qarşısında cvabdehdi (hesabatlıdır, məsuldur) və
Parlament t
ərəfindən buraxıla bilər.
PARTİYA (siyasi partiya) (latın partio, partis-hissə, dəsdə,
qrup, bölür
əm) - siyasi məqsədlər güdən ictimai birlik, -
sosial icmanın ən fəal və təşkilatlanmış hissəsi, həmin
icmanın maraqlarını ifadə və müdafiə etmək məqsədilə
yaradılmış və onların qənaətlənməsinə yönəlmiş praktiki işlər
gör
ən siyasi təşkilat. Partiyanın fəaliyyətinin əsas mahiyyəti, -
hakimiyy
ətə təsir göstərmək, hakimiyyətə gəlmək, və
hakimiyy
əti həyata keçirməkdən ibarətdir. P. könüllü əsas-
larla qurulur, kommersiya f
əaliyyətilə məşğul olmaq və
varlanmaq m
əqsədləri güdmür, partiyanın fondu onun
üzvl
ərinin ödəmələri hesabına formalaşır (bəzi hallarda döv-
l
ətin köməkliyi ilə də formalaşır) və partiyanın maraqlarına
(m
əqsəd və vəzifələrinə) sərf edilir, - hansılar ki, partiyanın
nizamnam
əsində, platformasında, proqramında, konsepsi-
yasında müəyyənləşdirilir. Siyasi mübarizə vasitəsi kimi P.
böyük ön
əm daşıyır: kollektiv üzvülük və ona müxtəlif
(siyasi, hüquqi, iqtisadi, m
ədəni, mənəvi, ideoloji, nəzəri və
s.) sah
ələrdə hərtərəfli inkişaf imkanlarını açır və biləvasitə:
vahid ideologiyanın qurulması, vahid siyasi kursun strategi-
yasının və taktikasının seçilməsi; siyasi aksiyaların təşkili;
onun (P.-
nın) sözünü, fikrini, mövqeyini geniş insan
kütl
ələrinə, xalqa çatdırılması, təsir göstərməsi və hətta
istiqam
ətləndirilməsi naminə P. “ruporu” olan P.-nın kötləvi
248
informasiya vasit
ələrini (KİV) təsis edilməsi və, nəhayət
(
əgər P. hakimiyyətdədirsə) hakimiyyətin doğru və dürüst
h
əyata keçirilməsi üçün P.-nın köməyi, dəstəyi və xidməti
danılmazdır.
Müxt
əlif səbəblərdən P.-ların təsnifləndirilməsini
aşağıdakı formalarda şərtləndirmək olar: hakmiyyətə müna-
sib
ətdə - hakim, hakimyönlü, müxalifət, müxalifətyönlü, mər-
k
əzçi (neytral, loyal, bitərəf) P.-lar; strateji mövqe müna-
sib
ətində - demokratik, liberal, islahatçı, konservativ, radikal
(mürt
əce), inqilabçı, əksinqilabçı, millətçi, dini təmayüllü P.-
lar; formalaşma üsuluna münasibətdə - kadr seleksiyalı
kütl
əvi P.-lar; idarə olunma üsul və metodu münasibətlərində
- liberal - demokratik v
ə sərtdespotik P.-lar və s. Bir qayda
olaraq h
ər bir P. öz aparatına, strukturuna, iyrarxiyalı idarə-
çilik sistemin
ə və simvollarına malikdir. Mahiyyətinə görə P.
h
əm ictimai birlikdir, həm də, hüquqi şəxsdir.
PARTİYADAXİLİ DEMOKRATİYA – mütərəqqi siyasi
partiyaların onun sıravi üzvləri tərəfindən idarəetməsini və
partiyanın yürütdüyü siyasətə təsir göstərməsini şərtləndirən
v
ə partiya nizamnaməsində əks olunan təşkilati quruluş və
f
əaliyyət forması. Partiya orqanlarının (onların vəzifəli
şəxslərinin) seçkili olması, dəyişilə, əvəz oluna bilməsi,
hesabatlı olması və ümumiyyətlə, partiyanın kollegial şəkildə
idar
ə olunması, partiyadaxili intizamın qorunması, ümumi
q
ərarların partiyadaxili azlıqlarının mövqeyini nəzərə alma-
qla partiyadaxili çoxluqların mövqeyinə uyğun qəbul
edilm
əsi və digər ülvi vasitələrlə P.D. nail olunur. P.D. onun
üzvl
ərinə partiya yığıncaqlarında siyasi və praktiki fəaliyyət
m
əsələlərini müzakirə etmək, təkliflər irəli sürmək, öz
mövqel
ərini bildirmək və müdafiə etmək, partiyanın yürüt-
düyü siyas
əti və ya atdığı siyasi addımı tənqid etmək
(özünüt
ənqid) və s. demokratik plüralizm üçün geniş imkan
yaradır. Partiya üzvlərinin bərabər-hüquqlu və bərabər-
249
m
əsuliyyətli olması P.D.-ya xasdır.
PARTOKRATİYA (latın partio-dəstə, qrup; və yunan
kratos-hakimiyy
ət) – dövlət hakimiyyəti bir siyasi partiyanın
əllərində cəmləşməsi nəticəsində, yəni siyasi, inzibati və
t
əsərrüfat rıçaqların partiya aparatının bürokrtikləşmiş
t
əbəqəsinin əllərində cəmləşməsi nəticəsində, partiyanın və
hakimiyy
ətin birləşməsini ifadə edən termin. P.-ya birparti-
yalı sistemdə və ya demokratik şəraitdə bütün hakimiyyətin
vahid partiyaya m
ənsub şəxslərin əllərində uzun müddət
qalması nəticəsində meydana çıxır. Yüksək səviyyəli qapalıq,
m
əmurların namenklatur prinsipi ilə vəzifələrə yığımı,
c
əmiyyətin nəzarət imkanlarının məhdudiyyəti son nəticədə,
h
əmin partiya funksionerlərində, öz imtiyazlı mövqeyini
qoruma namin
ə spesifik korporativ maraqlar əmələ gəlir,
hansı ki, mövcud vəziyyətin (rejimin) bütün üsul və
vasit
ələrlə qorunub saxlanılmasında özünü biruzə verir. P.
şəraitində hakimiyyət iyerarxiyası ilə xidməti yüksəliş
(karyera) f
ərdin peşəkarlıq səviyyəsindən deyil, məhz partiya
m
ənsubiyyətindən və hakim şəxslərin subyektiv mülahizələ-
rind
ən asılıdır. Son nəticədə bu, nəinki partiyanın xalqdan,
özünü xalqın müəyyən təbəqəsinin, dairəsinin maraq və
m
ənafelərinin təmsilçisi kimi bəyan etdiyi insan kütləsindən,
h
ətta P.-nın yuxarı təbəqəsinin aşağı təbəqəsindən ayrı
düşməsinə gətirib çıxardır, bundan savayı hakimiyyətdən sui-
istifad
ə, cəmiyyətlə hesablaşmamazlıq və digər neqativ
hallara P. g
ətirib çıxardır. Bax həmçinin birpartiyalı sistem.
PASPORT SİSTEMİ (fransız passeport - ilkin mənası:
portdan keçm
ək üçün icazə) - şəxsiyyəti təsdiq edən sənəd,
v
ətəndaşların yerdəyişməsinin, qeydə alınmasının (o
cüml
ədən: müvəqqəti qeydə alınmasının) və qeyddiyyatdan
silinm
əsinin uçotu və nizamlanması qaydasını, habelə ünvan-
m
əlumat işlərini müəyyən edən qaydaların məcmuəsi. P.S. -
əsasən daxili işlər nazirliyinin müvafiq orqanı və bəzi digər
Dostları ilə paylaş: |