Mübariz Süleymanlı
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
81 halda əslində türkdür, dini islam dini, dili də türk dilidir və müsəlman adında millət yoxdur. Belə bir münasibət islam dininin cəmiyyət həyatının istisnasız olaraq bütün sahələr- dəki hökmranlığı və ölkənin parçalanmış vəziyyətdə olma- sından irəli gəlirdi. Təbii ki, islamın bu sahədəki qeyd-şərtsiz inhisarı identikliyin digər formalarının, ilk növbədə etnik birliyin inkişafının qarşısını alırdı. Azərbaycan ictimai fikrində milli düşüncənin ilk təzahür- ləri hələ XIX əsrin sonlarında özünü büruzə verməyə baş- lamışdı. H.Zərdabi ideyalarından bəhrələnən “Kəşkül” və “Kaspi” qəzetlərinin səhifələrində milli mənlik problemini qaldırmaq üçün edilən ilk cəhdlər Azərbaycanda bu məsələ- nin başlanğıcının ifadəsi idi. Əvvəllər məhdud çərçivədə olsa da, artıq XX əsrin əvvəlində H.Zərdabinin və “Kəşkül” qəzetinin mövqeyi Azərbaycan ziyalılarının böyük bir qismi tərəfindən dəstəklənirdi. Ümumilikdə isə, XX yüzilliyin ba şlanğıcında azərbaycanlıların tam əksəriyyəti özlərini türk deyil, müsəlman hesab edirdilər. Rusiya imperiyasının digər müsəlman xalqlarında da müşahidə edilən bu vəziyyətlə bağlı M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “Bizdə milliyyətpərvərlik hissiyyatı öz azadlıq və istiqlalımızı, hətta bütün türklərin xilasını hədəf qılmaq surətilə deyil, müstəqil və yarımmüs- təqil bir halda yaşayan digər islam və türk dövlətlərinə qarşı səmimi hissiyyat və əlaqə göstərməklə təzahür etmiş, siyasi təmayüllərimiz çox zaman bu hüdudu keçməmişdir. Hətta “milliyyət” məfhumu belə bizdə son zamanlara qədər bütün aydınlığı ilə ortaya çıxmamışdı. O zamankı milliyyətpərvər- li yin ən adlı-sanlı mürşidləri, başda Ağaoğlu Əhməd bəy olmaqla, islamçılıqla türkçülüyü çox da ayırmır, türklük namına deyil, müsəlmanlıq namına mübarizə aparırdılar. Milli hərəkatımızın adı “panislamizm” idi. Bu yalnız rusların xətası deyildi. Özümüz də islamiyyəti milliyyət məfhumu yerində işlədirdik” (65). 82 XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda cərəyan edən isla- hatçılıq təmayüllərinə diqqət yetirərkən görürük ki, ortaya çıxan meyllərdən biri də özünü ənənəvi dindar əhalinin həyat tərzinə yönəldilmiş tənqidlərdə büruzə vermişdir. Bu dövr Azərbaycanında məzhəb ayrılıqları tənqidlərin birinci hədəfi halına gəlmişdi. Şiəlik əleyhinə düşüncələr, xüsusilə yerli burjuaziyanın dəstəyini alan islahatçı ziyalılar tərəfindən işlənməkdə idi. Ə.Ağaoğlu kimi bəzi cədidçilərin məzhəb müna qişələrini ortadan qaldırma düşüncəsi, həqiqətdə din birliyini gerçəkləşdirmə yolunda bir iddiadan çox, yüz illərdən bəri fars mədəniyyətinə bağlı olan Azərbaycan cəmiyyətini bu kimlikdən təmizləmə düşüncəsidir. Bu kim- lik təmizləndiyi və modern dəyərlər mənimsəndiyi halda cəmiyyət problemlərinin həll ediləcəyi düşüncəsi burada üstünlük təşkil edirdi. İslahatçı ziyalıların tarixi sünni-şiə ayrılığının ortadan qaldırılması yönündəki düşüncələri, öz məqsədləri baxımın- dan keçərli bir təmələ dayanırdı. Məzhəb ziddiyyətləri Azər- baycan türklərini beş yüz ildən daha uzun bir vaxt ərzində Osmanlı türklərindən, Krım, Volqa və Orta Asiya türklərin- dən ayırmışdı. Yeniləşmə səylərinin bu səbəblə, birinci növbədə islami qurum və ənənələr üzərində cəmləşdirilməsi təsadüfi deyildi. Yeni bir ictimai kimliyin formalaşdırılması şiə kimliyinin yenidən gözdən keçirilməsinə bağlı idi. Digər tərəfdən çarlıq idarəsi yüz illərdən bəri məzhəb ayrılıqlarını canlandıraraq və dini işlərin idarəçiliyini mərkəzi qaydada öz strukturunda toplayaraq müsəlman əhalisini nəzarət altında saxlamışdı. Beləliklə, Rusiya müsəlmanları birlik d üşüncəsindən uzaqlaşdırılmaqda idi. Gerçəkdən bu şərtlər altında milliyyətçi ziyalılar Rusiyada, Türkiyədəkindən fərqli olaraq “ümmət-toplumdan millət-topluma məcburi tarixi keçid” mövzusu yerinə “camaatdan millətləşməyə keçid” mövzusuna üstünlük vermişlər. İslahatçı ziyalılar 83 camaatdan millətləşməyə keçid ilə yeni kimliyin formalaşdı- rılması qarşısındakı ciddi bir əngəlin ortadan qalxacağına inanırdılar. Bu səbəblə, onların dini işlərin idarəçiliyində muxta riyyət, məzhəb ziddiyyətlərinin həlli, mədəni muxta- riy yət və hüquqi bərabərlik kimi tələblərlə çıxış etmələri anlaşılan bir şeydir. Bu mənada, məsələn, Ə.Ağaoğlu müsəl- man əhalinin koloniya statusu və rusların Qafqazda məskun- laşdırılması ilə bağlı duyduğu narahatçılığı bir neçə kərə çarizmin mərkəzi idarələri qarşısında qaldırmış və azərbay- canlıların bir sıra hüquqi imtiyazlar qazanmasına çalışmışdır. Bununla belə, islahatçılıq hərəkatı Azərbaycan cəmiy- yətində yeni münaqişələrin qaynağı olmuşdur. Bu hərəkatın Rusiya müsəlmanlarını bir araya gətirərək daha yüksək sə- viyyədə bir birlik yaratmaq yolunda ciddi bir cəhdi təmsil etdiyi söylənilə bilməz. Hərəkatın panislamist olaraq tanıdı- lan bəzi liderləri belə, dindən bir jarqon kimi istifadə edərək gerçəkdə onun hüdudlarını göstərmişlər. Dinin modernist şərhinin inkişafı onların məqsədlərinə xidmət etmişdir. Ona görə də Rusiya müsəlmanları arasında birləşdirici olmaqdan çox, ayırıcı olmalarında təəccüb doğuracaq heç nə yoxdur. Bu islahatçı ziyalılar din duyğusunun milliyyət duyğusundan daha güclü olduğu bir cəmiyyətdə, yeni bir ictimai kimliyin formalaşdırılmasına girişmişdilər. Onların bu işə başladıqları vaxt təzyiqlə qarşılaşmalarının da başlıca səbəbi məhz bu idi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|