Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
edilmişdi. Lakin o, vəfat etdiyinə görə, Avqust onun yerinə oğlu Aryə Bərzənəni Atropatena hökmdarlığına təyin etdi (e. ə. 30 - 20-ci illər). Aryə Bərzənənin romalıların səyi ilə şahlığa çatmasına baxmayaraq o, Parfiya şahının vassalı kimi ona xərac verirdi. Aryə Bərzənənin oğlu II Artavazd Atropatena ilə yanaşı Ermənistana da hakimlik etmişdi. Ümumiyyətlə, əldə olan faktlar açıqcasına sübut edir ki, Atropat Midiyasında olan siyasi cərəyan romalıların əleyhinə olmuşdur. Misal üçün, Atropatena şahı III Artaban Ərdəvan) (eramızın 10 - 40-cı illəri) ana tərəfdən Parfiyanın şimal-şərq rayonunun zadəgan köçəri tayfasına mənsub olan Arşakilərin kiçik qolunun banisi olmaqla bərabər eyni zamanda romalıların açıq düşməni olmuşdur 282 . Bu hadisə ilə əlaqədar Atropatenada Arşakilərin kiçik qolu yaranmış və bu sülalə Sasanilərin dövründə də hakimiyyətdə olmuşlar. Korneli Tatsit və İosif Flavinin vermiş olduqları məlumatlardan məlum olur ki, Atropatın tərəfdarları dini ideologiya bayrağı altında mübarizə aparmışlar. Onları narahat edən əsas məsələ Arşakilər hakimiyyətinin romalıların təsiri altına düşməsi olmuşdur. Onlar III Tirtatın (Adtabanın rəqibi və romalılar tərəfindən təyin edilmiş hökmdar) yunanlara yaxın olmasından bərk narazı idilər 283 . Roma əleyhinə aparılan mübarizə Kir və İskəndər dövlətinin yenidən bərpa edilməsi bayrağı altında aparılırdı 284 . Arşaki hakimiyyətini ələ keçirən III Artaban öz qardaşı Vanonu Atropat Midiyasının hökmdarı təyin edir 285 . Məlum olduğu kimi bu dövrdən etibarən Atropat Midiyasında Arşakilərin kiçik qolu hökmranlıq etmişdir 286 . Sonrakı dövrlər haqqında antik müəlliflərin verdikləri məlumatlarda Atropatenaya dair hadisələrin araşdırılmasında alanların həmin əraziyə iki dəfə etdikləri hücumdan başqa digər fakta təsadüf edilmir. Eramızın 72 - 74-cü illəri arasında Xəzər dənizi sahili əyalətlərinə, Atropatenaya alanlar hücum etdilər. Onlar həmin dövrdə Azov ilə Xəzər dənizi arasında olan geniş çölləri ələ keçirdilər. Atropatena hökmdarı Pakor alanlara lazımi müqavimət göstərə bilməmişdi. 75-ci ildə alanlar Parfiyanın içərilərinə doğru hücuma başladılar. Voloqez romalı Vespasiana müraciət edib kömək istədi, lakin onun xahişi romalılar tərəfindən rədd edildi. Vespasian yalnız Roma təsiri altında olan İberiya çarlığının müdafiə qabiliyyətini gücləndirdi 287 . Voloqezin müraciətinin romalılar tərəfindən rədd edilməsinə baxmayaraq Roma ilə Parfiya bir müddət sülh şəraitini qoruyub saxlaya bildilər. Lakin rəqiblər olduqca diqqətlə biri digərini izləyib, fürsət əldə etdikdə ciddi surətdə müqabil tərəfə ağır zərbə vurmaq əzmində idilər. İki böyük 282 Г. А. кошеленко. Культура Парфии, Москва, 1966, с. 50 – 51. 283 Tatsit. Annalı, II, 2. 284 Yenə orada, VI, 31. 285 Г. А. Кошеленко. Внутриполитическая борьба в Парфии. ВДИ, 1963, № 3, с. 56. 286 Yenə orada, s. 50 – 51. 287 Г. А. Кошеленко. Внутриполитическая борьба в Парфии. ВДИ, 1963, № 3, с. 50 – 51. dövlət arasında olan möhkəm sülh özünü doğrultmadı. Onlar parfiyalıların Ermənistan və Fərat çayı hövzəsində olan tam hökmranlığı ilə razılaşmayıb, fürsət əldə etdikdə hücuma keçməyə hazır idilər 288 . Müasir Türkmənistan və Xorasan antik dövrdə Parfiya adlanırdı. I Dara tərəfindən yazılmış Bisütun, Presepol, Nəqş-e Rüstəm kitabələrində bu ad ―Pərsəvə‖, qədim erməni mənbələrində isə ―pəhl şahistan‖ formasında verilmişdir. Xəzər dənizinin cənub-şərqində yerləşən bu ölkə əkinçilik üçün əlverişli olmayan vadilərlə həmsərhəd idi. Ətrafında olan səhralara görə nazik zolaq olan bu ərazi Xəzər dənizindən şərqə doğru uzanırdı 289 . Parfiyanın heç bir vaxt Assur dövlətinə tabe olmadığına baxmayaraq bu ərazi haqqında ilkin məlumata Assur mənbələrində təsadüf edilir. Əhəməni imperiyasının Şimal satraplığını təşkil edən Parfiya I Daranın hakimiyyətə keçməsi ilə əlaqədar Midiyada Fraortanın rəhbərliyi altında baş verən üsyana qoşulub farsların zülmünə qarşı mübarizə aparmışlar. Eramızdan əvvəl III əsrin ortalarından etibarən Selevki dövləti dağılmağa başlayır. Məhz bu zaman (e. ə. 250-ci ildə) Parfiya dövləti təşəkkül tapır. Bu dövlətin tərkibinə Orta Asiyanın cənub-qərb hissəsi, İranın isə şimal şərqi daxil idi. Parfiya dövlətinin paytaxtı əvvəllər Nisa şəhəri, sonralar isə Ktesifon şəhəri olmuşdur. Ölkəni əsası I Arşak tərəfindən qoyulmuş Arşakilər (Əşkanilər) sülaləsindən olan çarlar idarə edirdi. Geniş ərazinin ayrı-ayrı vilayətlərinin idarəsi isə kiçik çarlara həvalə edilmişdi. Parfiya hökmdarları özlərini şahlar şahı adlandırırdı. Parfiya dövrünü 3 dövrə bölmək olar: 1.Parfiya dövlətinin yaranması və Selevkilərin İran ərazisindən tamamilə qovulması. 2.Parfiya dövlətinin Romaya qarşı apardığı müharibələr. 3.Parfiya dövlətinin tənəzzül dövrü. Strabonun göstərdiyinə görə Parfiya çox da geniş əraziyə malik deyildi. O, farsların hökmranlığı dövründə (Əhəməni imperiyası nəzərdə tutulur - A. F.) Hirkaniya ilə birlikdə İrana, onlardan sonra isə uzun müddət makedoniyalılara xərac verirdi. Əhəmiyyətsiz dağlıq hissəsinə gəldikdə isə onu qalın meşələr örtmüş və olduqca kasıb ölkədir. Çarları böyuk qoşun dəstələrini az müddət ərzində belə ərzaqla təmin edə bilmirdi. Halbuki indi onların ölkəsi genişlənmişdir. Parfiya ölkəsinə Komisen, Xoren, Kaspi dərvazəsinə kimi olan ərazi, o cümlədən Raqa və tapurların ölkəsi də daxildir 290 . Strabonun göstərdiyinə görə, Atropaten varisləri ermənilərin, suriyalıların, sonralar isə parfiyalıların çarları ilə qohumluq münasibətləri yaratmışdılar 291 . 288 Q. Debevols. Arolitikal partiya, Çikaqo, 1938, s. 21. 289 Bu ərazinin uzunluğu şərqdən qərbə 514, eni şimaldan cənuba 322 kilometrə bərabərdir. 290 Strabon. Göstərilən əsəri, s. 486. 291 Yenə orada, XI, 13. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|