Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Yeni hakimiyyət tezliklə ―dünya dövlətlərindən‖ birinə çevrilib, tabeliyində olan ərazini başqalarının hesabına genişləndirmək uğrunda mübarizəyə başlayır. Sasanilər dövləti məhsuldar torpağa malik olan Beynəlnəhreyn, Ermənistan və habelə İberiya uğrunda Roma ilə uzun sürən müharibələr aparmışdır. Beləliklə, III əsrin birinci rübündən etibarən əvvəlcə Fars əyalətində yaranıb, sonralar isə bütün parfiyalılara tabe olan əyalətləri mərkəzləşmiş dövlət ətrafında birləşdirən Sasani hakimiyyəti Azərbaycanda da mövcud olmuş Parfiya hökmranlığına son qoymuşdur. Sasanilər dövründə Atropatenada olduqca məşhur bir neçə atəşgədə mövcud idi. Bir sıra tədqiqatçılar, o cümlədən S. Nəfisi bu məşhur atəşgədələrin Azərbaycanda mövcud olması ilə əlaqədar həmin ərazini Zərdüştün ölkəsi kimi tanımışdır 318 . Atropatena 227-ci ildən etibarən Sasanilərin işğalı altına düşmüşdür 319 . Həmin dövrdən İranın şimal-qərbi Azərbaycan adlandırılmışdır. S. Nəfisi bu haqda yazır ki, ərazi VI əsrdə Nəsturi dininin mərkəzlərindən biri olduğuna görə, Aysori kitablarında o mərkəz həmin adla adlandırılmışdır 320 . Sasanilərin idarəetmə qaydalarını qoruyub saxlayan Abbasi xəlifələri Azərbaycanın adını olduğu kimi qoruyub saxlamışlar. Azərbaycan sərhədləri bu dövrdə belə olmuşdur. Cənub-şərqdən Cibal (qədim Midiya), cənub-qərbdən Cəzirə (qədim Assur) əyalətinin bir hissəsi, qərbdən Ermənistan, şimaldan Aran (Qafqaz), şərqdən isə Xəzər dənizi sahilinin iki əyaləti olan Muğan və Gilanla həmsərhəd olmuşdur. Güman ki, bu göstərdiyimiz sərhədlər nisbi xarakter daşıyır. Digər tərəfdən xilafət dövründə Azərbaycanın sərhədlərini ərəb müəlliflərinin tövsiyə etdikləri kimi qəbul etmək olar. Lakin Sasani hökmranlığı dövründə Muğan bütövlükdə və Gilanın qərb rayonları da Atropatena ərazisinə daxil olmuşdur 321 . Sasanilər Atropatena mərzbanlığının sərhədlərini olduğu kimi saxlamışlar. Ərəblərin dövründə isə Muğan və Gilan görünür ki, müvəqqəti olsa da Azərbaycanın tərkibindən ayrılmışdır. Müxtəlif mənbələrin göstərdiyinə görə strateji nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyətli olan bir sıra əyalətlərdə olan hakimlər şah ünvanı daşımışlar. İbn Xordadbehin göstərdiyinə görə, Sasani imperiyasının dörddə bir hissəsini təşkil edib, şimal spəhbudu tərəfindən idarə edilən şimal əyalətlərinə Azərbaycan, Ermənistan, Rey, Aran və sair daxil idi 322 . Sasanilərin dövrundə olmuş şah ləqəbi (titul) haqqında İbn Xordadbeh yazır: I Ərdəşir (224 - 241) Azərbaycan, Ermənistan və başqa ölkələrin hakimlərinə şahlıq ləqəbi vermişdir. Həmin bu 318 S. Nəfisi. Göstərilən əsəri, s. 105. 319 Yenə orada. 320 Yenə orada. 321 Strabon. Göstərilən əsəri, XI, 13. 322 N. Vəlixanlı. Göstərilən əsəri, s. 106. ölkələrin şahları Azərbaycanşah, Şirvanşah, Braşkanşah (Azərbaycan), Allanşah (Muğan), Ərmənşah, Filanşah və sair adlanırdı 323 . Dərbənd səddinin tikilməsindən bəhs edən bir mənbədə göstərilir ki, Ermənistan, habelə Azərbaycanın bəzi əyalətləri Bizans çarları və Xəzər xaqanlığı tərəfindən işğal edilmişdi. Qubad, habelə ondan əvvəlki şahlar ölkəni qıpçaq və xəzərlərin hücumundan qorumaq, müdafiə məqsədilə səddləri tikməyə başladılar. Ənuşirəvan Ermənistanı Roma çarlarının işğalından, Azərbaycanı isə qıpçaqlardan təmizləyərək Dərbənd səddini tikdirib başa çatdırdı. Belə ki, hər məntəqənin özünün ayrıca hakimi olmuşdur. Bunlardan Şirvanşahlar, Filanşahlar, Xirsanşahlar və başqalarını göstərmək olar 324 . Sasanilərin dövründə İran qismən ittifaq, dövlət və yaxud federasiyalardan təşəkkül tapmışdı. Bu özu də biri digərindən və daima İran mənşəli olan ―İran şəhr‖ və yaxud ―Eran‖, o biri isə Sasanilər tərəfindən tutulub ölkələrinə qatılmış, geniş sahələrə malik olan ―Əniran‖, daha doğrusu, İran mənşəli olmayanlar idi. Bunlar təbii sərhədlərə və ayrı irqə malik irsi olaraq müəyyən ailələr tərəfindən idarə olunan müstəqil hökmranlıqlar olmuşdur. Bu hakimlər hər il şahənşah xəzinəsinə müəyyən edilmiş pul verməli və əlavə olaraq ―Novruz‖, ―Mehrikan‖ bayramlarında hədiyyələr göndərməli idilər. Onlar müharibələrdə öz süvari və piyada dəstələri ilə Şahənşah ordusunda iştirak etməli və öz hərbi qüvvələrinin xərcini ödəməli idilər. İrsi və müstəqil olan bu hökmranların hər birinin xüsusi ləqəbi olmuşdur. Onların əksəriyyətinin ləqəblərinə ölkə və yaxud irqlərinin adi ilə birlikdə şah məfhumu da əlavə edilmişdi 325 . Sasani hakimiyyəti dövründə şah tituluna malik olan vilayətlər (məntəqələr) Kuşan şah, Gilan şah, Mişan şah, Səkistan şah, Mərv şah, Girman şah, Bədəşvarkər şah, Yəmən şah, Kazuş şah, Bərksan şah, Şabran şah (ehtimal ki, İranın qərbində olan üç əyalətin adı imiş), Mukan şah (Azərbaycanda olmuşdur), Mokran şah, Turan şah, Hindivan şah, Kablan şah, Şirvan şah, Rigan şah, Blaşkan şah, Davəran şah, Nexşban şah 326 və başqalarından ibarət olmuşdur. Bunlardan başqa bir sıra kiçik məntəqələrində hakimlərinə şah ləqəbi verilmişdir. O cümlədən Termez şah, Xarəzm şah, Vərdin şah, Abxaz şah, Təbər şah, Miran şah, Filan şah, Gerşan şah və Araz çayının şimalında olan Aran məntəqəsinin hökmranları 327 və sairə. Bir sıra əyalətlərin hakpmlərinə xuday və bəzilərinə isə spəhbod ləqəbi verilmişdir 328 . Bizi maraqlandıran məsələ vaxtilə Azərbaycanın bir sıra əyalətlərində mövcud olmuş şahlıqlardır. Yuxarıda göstərilən ―Azərbaycan şah‖ Cənubi Azərbaycan zonasına, keçmiş Atropatena və bir sıra qərb və habelə cənub əyalətlər 323 Yenə orada. 324 İbn Xordadbeh. Göstərilən əsəri, s. 61. 325 Yenə orada. 326 İbn Xordadbeh. Göstərilən əsəri, s. 61. 327 N. Vəlixanlı. Göstərilən əsəri,61. 328 Yenə orada. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|