Mövzu № 2. Tərbiyəçi hazırlığının başlıca mərhələləri və istiqamətləri
“Tərbiyəçi olmaq kimi şərəfli bir iş yoxdur. Çünki Tərbiyəçilər xalqın biliklənməsinin, təhsilin inkişaf etməsinin və nəhayət, xalqın elminin inkişaf etməsinin əsasını qoyanlardır”.
Heydər Əliyev
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin təsdiq etdiyi “2005-2009-cu illər üçün Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil bağçaləri şəbəkəsində pedaqoji kadr təminatı üzrə inkişaf Proqramı”nda (2004-cü il, 4 noyabr) deyilir: “Ümu-mi təhsildə keyfiyyət parametrlərinə bilavasitə təsir göstərən faktlardan biri bağçalərin kadr təminatı və Tərbiyəçi korpusunun peşəkarlıq səviyyəsidir”.
Respublikamız müstəqillik qazandıqdan sonra pedaqoji kadrların hazırlığına diqqət daha da artırılmış və bu sahədə bir sıra əsaslı işlər görülmüş, islahatlar aparılmışdır. Hazırda bir sıra dövlət və qeyri-dövlət ali və orta ixtisas təhsili müəssisə-lərində pedaqoji kadrlar hazırlanır. Bir neçə ali təhsil müəssisəsində isə pedaqoji kadrların ixtisas artırma və yenidən hazırlanması işləri həyata keçirilir. Lakin XXI kadr hazırlığının, o cümlədən pedaqoji kadrlar hazırlanmasının qarşısında daha məsul, daha ciddi vəzifələr qoyur. Başlıca məsələ pedaqoji kadr hazırlığının kəmiyyətdən çox, keyfiyyət göstəricilərini yüksəltməkdən ibarətdir.
Müasir həyat bağçadən daha ciddi nəticələr gözləyir. Yeni informasiya texnologiyaları şəraitində daha hazırlığlı, uşaqlərə təkcə elmlərin əsaslarını öyrədən deyil, əsl vətəndaş–şəxsiyyət yetişdirə bilən, sözün əsl mənasında həyatını müəl-limliyə həsr edən peşəkarlar hazırlanmasını tələb edir. Bu baxımdan respublikamızda Tərbiyəçi hazırlığının keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün bir sıra önəmli işlərin aparılması zərurətə çevrilir.
Məsələyə konstruktiv baxımdan yanaşdıqda müasir müəl-limlərin peşəkarlığına, şəxsiyyətinə və fəaliyyətinə verilən tələblərin, yerinə yetirilməsi vacib olan vəzifələrin nəzərdən keçirilməsi lazım gəlir. Bu vəzifələr “Azərbaycan Respublikasında fasiləsiz pedaqoji təhsil və Tərbiyəçi hazırlığının konsep-siyası və strategiyası”nda geniş şəkildə təsbit olunmuşdur.
Bu sənəddə göstərilir ki, müasir dövrdə Tərbiyəçi əxlaqi cəhətdən inkişaf etmiş, yaradıcı şəxsiyyət olmalı, refleksiya qabiliyyətinə, peşə vərdişlərinə, pedaqoji ustalığa malik olmalı və yenilikçiliyə meyilli olmalıdır. Tərbiyəçi təhsilin mahiyyətini dərk etməli, mədəni olmalı, öz fənnini, pedaqogika və psixologiyanı gözəl bilməli, şəxsiyyətyönümlü pedaqoji üsullardan istifadə etməli, öz intellektual səviyyəsini daim inkişaf etdirmək üçün çalışmalıdır. Təcrübəli Tərbiyəçi öz fənnini bilməklə yanaşı, pedaqoji prosesdə hər bir iştirakçının yerini görməli, uşaqlərin fəaliyyətini təşkil etməli, onun nəticələrini qiymətləndirməli, düzəlişlər etməyi bacarmalıdır. Tərbiyəçi yenilikçi, yaradıcı düşüncəyə malik olmalıdır.
Tərbiyəçilər yeni, mürəkkəb, müxtəlif və qeyri-müəyyən sosial-iqtisadi şəraitdə həyatın yeni bünövrəsinin qurulması sahəsində xüsusi rolu olan insandır. Onlar yeni olan fərdilikləri və xüsusiyyətləri, texnologiyaları və sistemləri nəzərə almalı, öyrənənlərə yeni bilik və bacarıqların əldə edilməsində, müasir cəmiyyətin tələblərinə uyğunlaşmaqda və fasiləsiz təhsil almaqda kömək etməlidirlər. Tərbiyəçilər təhsilin hamı üçün əlçatan olmasının təmin edilməsinə, həmçinin yaş, bacarıq, mədəni, dil, cins, coğrafi və sosial-iqtisadi fərqlər yaratmış məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasına çalışmalıdırlar.
Tərbiyəçilərin işi gündən-günə cəmiyyətin fəaliyyəti ilə sıx şəkildə birləşir. Təhsilin müasirləşməsi şəraitində Tərbiyəçinin ənənəvi funksiyaları ilə (təlim, tərbiyə, inkişafa kömək, təlim nəticələrinin qiymətləndirilməsi, valideynlərlə iş və s.) yanaşı, həm məzmun cəhətdən, həm də prosesin təşkili baxımından təhsilin və sosial-mədəni mühitin proqramlaşdırılması, layihələşdirilməsi və təşkili kimi peşə funksiyaları aktuallaşır. Əsrin tələblərinə cavab vermək üçün Tərbiyəçi öz fəaliyyətini qrupotağı ilə məhdudlaşdırmamalıdır. Hər bir Tərbiyəçi tədrisin müxtəlif tərəflərini dərk etməli, təhsil sisteminin digər iştirakçıları ilə anlaşma əldə etməli, pedaqoji peşənin çalarlarını nəzərə almalı və peşəkarlıq səviyyəsinin fasiləsiz yüksəldilməsinə çalışmalıdır. Eyni zamanda biliklərin həcminin daim artması ilə xarakterizə olunan informasiya cəmiyyətinə keçid Tərbiyəçidən müstəqil elmi-tədqiqat işi aparmaq bacarığı tələb edir, onun peşə motivasiyasının əhəmiyyəti artır.
Bütün bunlar onu göstərir ki, Tərbiyəçi daim inkişafda olmalı, öz üzərində işləməklə real həyatın tələblərinə cavab verməyi bacarmalıdır. Elə bu səbəbdən də müasir dövrdə Tərbiyəçi hazırlığı, daim inkişafda olan zamanın, informasiya cəmiyyətinin sürətlə dəyişən tələblərinə uyğunlaşdırılmalıdır. Ali və orta pedaqoji təhsil müəssisələri yeni tələblərə cavab verə bilən, müasir informasiya cəmiyyətinin Tərbiyəçinini hazırlamalıdır. Bu baxımdan müasir dövrdə hazırlanan pedaqoji kadrların dünya təhsil sisteminə inteqrasiyası, təhsilin liberallaşması və informasiyalaşdırılması şəraitində yüksək peşəkarlıqla fəaliyyət göstərə bilməsi üçün müyyən yeniliklər edilməklə kompleks işlər görülməli, Tərbiyəçi hazırlığının istər forması, istərsə də məzmunu artan informasiya texnologiyalarının sürətli inkişafını nəzərə almaqla gələcəyə yönəldilməlidir. Nəzərə alsaq ki, pedaqoji sənətdə Tərbiyəçilik peşəsinə hazırlığın əsası hələ ümumtəhsil bağçalərindən qoyulur, onda onun ayrı–ayrı mərhələlərini nəzərdən keçirmək olduqca faydalı olar.
Respublikamızda pedaqoji peşəyə hazırlıq aşağıdakı dörd mərhələdə həyata keçirilir:
– ailədə və ümumtəhsil bağçalərində;
– ali və orta ixtisas pedaqoji təhsil müəssisələrində;
– bilavasitə pedaqoji fəaliyyət prosesində;
– pedaqoji kadrların ixtisasartırma fakültələrində.
Bunların hər birini ayrılıqda nəzərdən keçirək.
I. Uşaq və gənclərdə Tərbiyəçilik peşəsinə maraq və meyillərin yaranmasında əsas rol ilk növbədə ailəyə məxsusdur. Bu da, əsasən, iki istiqamətdə özünü göstərir: 1) ailə ənənələri, varislik; 2) ailədə Tərbiyəçiə, Tərbiyəçi peşəsinə müsbət münasibət.
Başqa peşə və ixtisas sahələrində olduğu kimi Tərbiyəçilik peşəsinə münasibətdə, uşağın bu peşəyə maraq göstərməsində ailə ənənələri, baba-nənənin, ata-ananın bu peşənin sahibi olmalarıdır. Bu çox güclü amildir və peşə seçimində az rol oynamır. Uşaqlar özlərini dərk edəndən valideynlərinin hər ikisinin, yaxud birinin bu sahədə fəaliyyətini görür, ailədə söhbətlərin şahidi olur. Bir növ pedaqoji peşənin daşıyıcıları ilə yaxından münasibətdə olurlar ki, bu da uşaqların peşə maraqlarının formalaşmasına öz təsirini göstərir.
Professor Ə.Əlizadə yazır: “Atalar və oğullar probleminin özünəməxsus bir konteksti də var: bu kontekst peşə seçimi yönümündə, mahiyyətcə uşaq qabiliyyəti və istedadının formalaşması yönümündə maraqlı sosial-psixoloji problem kimi əmələ gəlmiş və “ailə dinastasiyası” kimi məşhurlaşmışdı. Əslində bu problemin tarixi çox qədimdir: atalar öz sənətlərinin sirlərini illərin-əsrlərin axarında həvəslə övladlarına öyrətmişlər. Ali bağçain inkişafı zəminində bu problem daha da kəskinləşmişdir: elm sahəsində də, sənət sahəsində də uşaqlar bir çox hallarda ataların yolu ilə getməyə başlamışlar.
“Ailə dinastasiyasının” qeyri-adi bir sirri var: bu dinastasiyada, necə deyərlər, möcüzəli qabiliyyət və istedadın psixologiyası (və pedaqogikası) qan yaddaşı ilə yaranır. Genetik amillərlə mühit amilləri ağlagəlməz ölçülərlə bir-birinə qovuşur və parlaq istedadlar ailənin şəfa qaynaqlarında daha aydın görünür”.
Ailə təsirinin digər bir forması isə ailədə Tərbiyəçi peşəsinə münasibətin necəliyidir. Faktlar göstərir ki, valideynlərin Tərbiyəçi peşəsinə münasibəti yüksək olduğu ailələrdə uşaqların da bu peşəyə müsbət münasibəti özünü göstərir. Əksinə, hansı ailələrdə ki, Tərbiyəçiə, onun peşəsinə rəğbətlə yanaşılma yoxdursa, belə ailələrdə böyüyən uşaqlar arasında pedaqoji sahədə peşə seçmək istəyənlər olduqca azlıq təşkil edir.
Ümumtəhsil bağçalərində uşaqlərin pedaqoji peşə üzrə hazırlanmaları peşəyönümü prosesinin tərkib hissəsi kimi həyata keçirilir. Uşaqlərlə aparılan peşəyönümü işlərinin bir sahəsi kimi özünü göstərən pedaqoji peşəyönümü işləri təlim-tərbiyə prosesinin tərkib hissəsi olmaqla bağçadə xüsusi diqqət tələb edir.
Bağçadə uşaqlərin pedaqoji peşəyə–Tərbiyəçilik sənətinə maraq göstərmələrinə bir sıra obyektiv və subyektiv amillər təsir göstərir. Əsas məsələ bu amillərin təsir gücünün artırılması, bağçain ən yaxşı, ən ümidverici uşaqlərinin bu sahəyə hazırlanmalarına hərtərəfli qayğı və diqqətin göstərilməsidir. Bu amillər içərisində Tərbiyəçi şəxsiyyəti, onun tərbiyəvi təsiri, Tərbiyəçinin dərin biliyə, öyrətmə bacarığına malik olması, Tərbiyəçi-uşaq ünsiyyətini düzgün qura bilməsi, pedaqoji əməkdaşlıq və demokratik ünsiyyət qabiliyyəti olduqca mühüm yer tutur. Pedaqoji peşə seçən gənclərin xeyli hissəsinin bu peşəni seçmələrində Tərbiyəçilərin rolunun və təsirinin olduğunu qeyd etmələri bu fikrimizi aydın təsdiq edir. Həyat sübut edir ki, ömrünü bu peşəyə bağlayan, onu sevən, gözünün nurunu, ürəyinin hərarətini bu peşəyə sərf edən, yüksək intellektual keyfiyyətlərə malik olan Tərbiyəçilərin uşaqləri içərisində öz Tərbiyəçilərinə oxşamaq, onlar kimi olmaq istəyi ilə pedaqoji peşə seçənlər üstünlük təşkil edirlər.
Bağçadə uşaqlərin pedaqoji peşəyə marağının formalaşmasına təsir göstərən amillər sırasında təlim-tərbiyə amili xüsusi yer tutur. Təhsilin məzmununda pedaqoji əməyin bu və ya digər sahələrinin öz əksini tapması, həmçinin uşaqlərin Tərbiyəçi fəaliyyətinin daimi müşahidəçisi olmaları onların pedaqoji peşə maraqlarının reallaşmasına öz təsirini göstərir. Burada xüsusi qeyd edilməli məsələlərdən biri bağçadə pedaqoji dərnəklərin təşkili və pedaqoji peşəyə marağı və meyli olan uşaqlərin bu dərnəklərə cəlb edilməsidir. Belə dərnəklərdə uşaqlərin müxtəlif fəaliyyət növlərinə cəlb edilmələri, aşağı qruplərdə oxuyan uşaqlərə hamilik etmələri, bağçain və qrupun bir sıra tədbirlərində yaxından, fəal iştirak etmələri və s. mühüm rol oynayır. Qeyd edək ki, ümumtəhsil bağçalərində pedaqoji peşə və ümumiyyətlə peşəyönümü işlərinin məqsədyönlü, sistemli və məzmunlu aparılması bu işin düzgün istiqamətləndirilməsindən və təşkilindən çox aslıdır. Fikrimizcə, bunun üçün demək olar ki, bütün inkişaf etmiş Avropa ölkələrinin orta bağçalərində fəaliyyət göstərən peşəyönümü məsləhətçiləri, yaxud peşəyönümü üzrə menecerlərin hazırlanması və bağçalərimizdə onların fəaliyyəti üçün lazımi şəraitin yaradılması vaxtı çatmış problemlərdən biridir.
Burada başlıca məsələlərdən biri, bəlkə də, birincisi pedaqoji peşə üzrə seçimin düzgün təşkili, aparılması və Tərbiyəçi peşəsini kimlərin seçməsidir. T.Qonçarova və İ.Qonçarov belə hesab edirlər ki, Tərbiyəçi hazırlayan ali bağçalərə daxil olmaq istəyənlərin aşağıdakı ilkin keyfiyyətlərə malik olmaları vacib şərtlərdəndir: 1) öyrənməyə, 2) ağıllandırmağa, 3) tərbiyələndirməyə, 4) böyüdüb yetişdirməyə, 5) təkmilləşdirməyə, 6) təcrübəni öyrənməyə ehtiyac, 7) daxili aləmin bənzərsizliyi, 8) başqalarından fərqlənmə, 9) humanizm, 10) aydın zəka, 11) ünsiyyət, 12) sözlə işin vəhdəti, 13) mənəvi təmizlik, 14) ruhən cavanlıq, 15) nitq mədəniyyəti. Fikrimizcə, orta ümumtəhsil bağçalərində bu problemlə bağlı geniş, hərtərəfli və məzmunlu işlər aparılmaqla bərabər, Tələbə Qəbulu Üzrə Dövlət Komissiyası da bura xüsusi diqqət göstərməlidir.
Tərbiyəçi peşəsinə marağı olmayan, bu sahədə fəaliyyət göstərməyi özünə həyat amalı hesab etməyən, eyni zamanda müəyyən bacarığa malik olmayan, yalnız ali təhsil almaq xatirinə bu peşəni seçən abituriyentin gələcəkdə yaxşı Tərbiyəçi olacağı şübhə doğurur. Bunu çoxsaylı faktlar da sübut edir. Bu səbəbdən də bir sıra peşə və ixtisaslar üzrə olduğu kimi, pedaqoji peşə üzrə də qabiliyyətlərin yoxlanılması olduqca faydalı olardı. Bunun üçün qəbul imtahanları zamanı xüsusi testlərin köməyi ilə pedaqoji bacarıqların, maraq və meyilin üzə çıxarılması mühüm əhəmiyyət kəsb edər. Misal olaraq, İngiltərədə Britaniya Psixologiya Cəmiyyəti, İstehsalat Psixologiyası Milli İnstitutu və xüsusi nəşriyyatlar tərəfindən çap olunan peşəyönümü məqsədli testləri göstərmək olar. Bu testlər onların funksiyasından asılı olaraq belə təsnif edilir: a) əqli qabiliyyətlərin ölçülməsi üzrə testlər; b) bilik və vərdişlərin üzə çıxarılması testləri; c) meyil və bacarıqların aşkarlanması testləri; ç) maraqların aşkarlanması testləri; d) şəxsiyyət keyfiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi testləri.
Fikrimizcə, belə qabaqcıl təcrübənin öyrədilməsi və tətbiqi həm Tərbiyəçi peşəsi seçən tələbə heyətinin tərkibinin xeyli yaxşılaşmasına, həm də gələcəkdə onların bir yaxşı Tərbiyəçi kimi formalaşmalarına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bilər.
Dostları ilə paylaş: |