Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
onun adı ilə bağlıdır. N.A.Solnsev və onun ardıcıllarının (A.A.Fedina, Q.N.Annenskaya, . .Mamay və b.) işlərində düzənlik landşaftları tərkibinə daxil olan bütün ərazi komplekslərini aydınlaşdırmağa və təyin etməyə, onların tabeçilik şə raitində yerləşməsini müəyyənləşdirməyə və çöl xəritələşməsi metodikasına dair dolğun məlumat verilir. Dağlıq ölkə landşaftlarının morfologiyasının öyrənilmə metodikası və artıqdı bu vaxta qədər zəif işlənmişdir. Landşaftın morfoloji bölgülərinin mərz və fasiyadan ibarət olmasını hələ 1938-ci ildə R.Q.Ramenski müəyyən etmiş, sonra isə N.A.Solnsev tərəfindən daha dəqiq əsaslandırılmışdır. Hazırda mərz və fasiya vahidlərinin ayrılmasını hamı qəbul edir. Eyni zamanda bu vahidlərə bir sıra keçid vahidlər-məhəl mürəkkəb mərz, yarımmərz əlavə edilmişdir. Təbii baxımından ən kiçik, bölünməz və eyni cinsli təbii ərazi kompleksi fasiyadır. Bu termin geologiyadan götürülmüş və 1945-ci ildə L.S.Berq tərəfindən landşaftşünaslıqda istifadə edilmişdir. Fasiya elə təbii ərazi kompleksidir ki, onun daxilində səth süxurlarının litoloji tərkibi, relyef və rütubətin miqdarı, mikroiqlim, torpaq örtüyü və biosenoz dəyişmir və eyni cinsli qalır (L.S.Berq, 1945 s.11). A.Q. saçenko (1965, s.145) fasiyaya aşağıdakı tərifi verir. «Fasiya-ən kiçik (elementar) fiziki-coğrafi vahid olub, eyni yerləşmə və qidalanma şəraiti və bir biosenozla səciyyələnir. Fasiya bir mezorelyef elementi (və ya bir mikrorelyef formasında), eyni substrat (ana süxur), eyni hidroloji rejim, mikroiqlim və torpaq daxilində əmələ gəlir». Fasiyanın müxtəlifliyi mikro və mezorelyef formalarının müxtəlifliyilə təyin edilir. Adətən fasiya bir mikrorelyef formasını və ya onun bir hissəsini tutur. Məsələn, kiçik axmazlarda bəzən çayın keçmiş subasar terrası bataqlıq torpaqlar üzərində yayılmış qamış bitkilərilə örtülürsə, onun subasarüstü terrasları isə ətraf düzənliyin landşaft əlamətlərini özündə daşımaqla allüvial torpaqlar üzərində yulğun və biyan bitkilərlə səciyyələnir. Tutduğu əraziyə və aydın müşahidə olunmasına görə daha əhəmiyyətli mezorelyef, yataq boyu tirələr və onlar üzərində inkişaf etmiş fasiya qruplarıdır. Əlbəttə relyefin bu mezoforması düzənlik ərazilər Behruz Melikov Behruz Melikov üçün xarakterdir. Məsələn, Azərbaycanın Şirvan düzündə Turyançaynın qədim yatağına uyğun gələn Yeni arx tirəsinin zirvə hissəsində çəmən torpaqları üzərində böyürtkan, söyüd, kol bitkiləri fasiyası inkişaf etdiyi halda, onun yamaclarında çəmən-boz torpaqlar üzərində müxtəlif otlu biyanlı fasiya, yalarası çuxurlarda isə çəmən-boz torpaqlar üzərində şoran bitgilərindən ibarət fasiya qrupları yayılmışdır. Eyni zonal və azonal şəraitdə, bir landşaft daxilində fasiyanın differensiyasının əsas amili onun yerləşdiyi sahənin müxtəlifliyidir. Bundan əlavə fasiyanın müxtəlif növlərinin əmələ gəlməsi landşaftın inkişafı ilə əlaqədardır. Ə lbəttə, buraya fasiya sututarları sayının artması, qırılmış meşələrin yerində bataqlıqların əmələ gəlməsi və s. proseslər daxildir. Fasiyanın vəziyyəti, onun tutduğu sahə dedikdə yerli eroziya bazisi, yamacların səmtliyi, dikliyi və forması ilə səciyyələnən relyefin elementləri (təpənin və ya dərənin yamacı, zirvəsi, dabanı və s.) nəzərdə tutulur. Belə ki, çox da böyük və yüksək olmayan relyef forması hava kütlələrinin hərəkətinə müəyyən dərəcədə təsir göstərir, yer səthində küləyin istiqamətini və sürətini dəyişir, nəticədə atmosfer yağıntılarının relyef elementlərinə görə paylanması baş verir və həmin elementlərə görə fasiyaların müxtəlifliyi yaranır. Adətən dağ tirələri və ya təpələrinin külək tutan yamacları külək tutmayan yamaclara nisbətən atmosfer yağıntılarını az alır. Belə şəraitdə qar örtüyünün yamaclara görə paylanması diqqəti daha tez cəlb edir. Qar dağ tirəsinin zirvəsindən külək tutan yamaclara doğru hərəkət edərək, orada toplanır və relyefin alçaq sahələrində uzun müddət saxlanır. Relyef səthinin mailliyi yerli hava kütlələrinin sirkulyasiyasına təsir göstərir. Gecələr soyumuş hava hipsometrik cəhətcə alçaq sahələrə doğru axır və temperatur inversiyası yaradır. Müşahidələr göstərir ki tirənin və ya təpənin zirvəsində, yamacların yuxarı hissəsində şaxtasız günlərin sayı, açıq sahələrə nisbətən 20 gün çox, çökəkliklərdə isə 25 gün az olur. Fasiya
daxilində günəş
radiasiyasının paylanması yamacların ekspozisiyasından çox asılıdır. Mülayim enliklərdə şimal səmtli yamaclar bütün il boyu üfüqi səth günəş radiyasiyasını nisbətən az alırsa, cənub yamaclar çox alır. Qış aylarında bu fərq yaya nisbətən daha çox olur. Behruz Melikov Behruz Melikov Yamacların dikliyi də günəş radiasiyasının paylanmasına müəyyən dərəcədə təsir göstərir. Qışda günəş üfiq üzərində dayanarkən, dik cənub yamaclar maili yamaclara nisbətən bir neçə dəfə çox radiyasiya alırsa, şimal yamaclar isə heç vaxt düz radiasiyanı almır, yada cənub səmtli dik yamaclarda radiyasiyanın miqdarı azalır, çünki günorta vaxtı günəş şüaları yer səthinə küt bucaq altına düşür. 50 0
ş imal enliyində dikliyi 45 0 olan cənub yamaclar üfuqi ərazi səthlərinə nisbətən iki dəfə az düz günəş radiasiyası alır. Relyef səthinin mailliyi fasiyaların yerləşdiyi sahələr üzrə rütubətin və bərk materialların paylanmasına xidmət edən əsas amillərdən biridir. Axının sürətli olması, həll olmuş maddələrin və iri materialların aparılması yamacın dikliyindən və formasından asılıdır. Yamacların səmtindən asılı olaraq buxarlanmanın intensivliyi dəyişir və hər bir fasiya daxilində su rejiminin əmələ gəlməsi və tənzimlənməsində ekspozisiya əsas amillərdən birinə çevrilir. Ərazinin nisbi yüksəkliyi yeraltı suların dərinlik şəraitini təyin edir ki, bu da öz növbəsində düzənliklərdə fasiyaların yaranmasında əsas amillərdən biridir. Bütün bunlardan məlum olur ki, hər bir kompleksin müxtəlif relyefə malik olması istilik və su rejiminə mineral maddələrin gəlir və çıxarının münasibətinə görə bir-birindən fərqlənməsinə gətirib çıxarır. Bu o deməkdir ki, bir landşaft daxilində hər bir fasiya eyni tipli substrata eyni ekoloji və ya qidalanma şəraitinə uyğun olmalıdır. Digər landşaftlar daxilində isə təxminən eyni analoji fasiyalarda başqa qidalanma şəraiti olacaqdır. Çünki fasiyaların yerləşdiyi landşaft sahələri tamamilə başqa iqlim, dağ süxurları şəraitində və bütövlükdə landşaftı başqa landşaftlardan fərqləndirən inkişaf tarixi fonunda əmələ gəlir. Ayrı-ayrı fasiyalara aid olan ərazi daxilində müvafiq təbii şəraitdə yalnız bir biosenoz yaranır. Bu və ya digər sahədə yaşayan orqanizmlər qidalanmanın qarşılıqlı təsirini hiss edir, onu fəal surətdə dəyişdirir, yeni torpaq yaradır, ilkin mikroiqlim dəyişir, su balansını və geokimyəvi proseslərin xarakterini inkişaf etdirir. Beləliklə, bir konkret ərazi daxilində bitki və heyvanat aləmi qeyri-üzvi komponentlərlə birlikdə sadə, bölünməz coğrafi kompleksi fasiyanı əmələ gətirir. Behruz Melikov Behruz Melikov
Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|