Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
şə raitində meydana gələn, bir-birinə uyğun səviyyəli geokimyəvi cəhətcə davamlılığı ilə səciyyələnən landşaftların tipoloji qruplarından danışılır. Landşaftın geokimyasının öyrənilməsi tətbiqi nöqteyi-nəzərdə olduqca böyük ə həmiyyətə malikdir (faydalı qazıntıların axtarışında, təbii komplekslərin kimyəvi çirklənmədən mühafizəsinin həllində, insan sağlamlığının mühafizəsində, kənd təsərrüfatının planlaşdırılması və səmərəli istifadəsində, mədəni landşaftların təşkil olunmasında və s.). Ana süxurların aşınma məhsullarının, torpağın, bitki örtüyünün, yerüstü və yeraltı suların təhlilindən alınan göstəricilərin tətbiqilə, landşaftlarda və onun morfoloji hissələrində miqrasiyaya məruz qalan və toplanan elementləri, onların ayrı-ayrı növlər daxilində kəmiyyət və keyfiyyət müxtəlifliyini və münasibətini təyin etmək olur. Landşaftlar üçün maddələrin əsas mənbəyi litosfer, hidrosfer və atmosferdir. Hazırda 104 kimyəvi element və 40-dan artıq elementar hissəciklər elmə məlumdur. Litosferin orta kimyəvi tərkibinin öyrənilməsinə hələ XIX əsrin axırında Amerika alimi F.U.Klark başlamışdır. Bununla əlaqədar olaraq A.E.Fersmanın təklifilə, elementlərin orta saxlanma vahidi Klark adlandırılmışdır. A.E.Fersman və A.P.Vinoqradovun hesablamaları göstərdi ki, litosferdə ən çox yayılan maddə oksigen – 47%, silisium – 29,5%, aliminium -8%, dəmir – 4,65%, kalsium -2,9%, natrium -2,5%, kalium – 2,5% və maqneziumdur – 1,87%. Göstərilən elementlər (99%-dan artıq) yüksək klarklı elementlər olub, ana süxurların, torpağın, su və orqanizmlərin əsas kütləsini yaradır. Qalan bütün elementlər yer qabığının 1%-dən azını təşkil edir. Onlar nadir (0,01%-dən az olan klarklar) və səpələnmiş (ən az klarklı və konsentrasiya yaratmaq qabiliyyətinə malik olmayan elementlərdir- radium, kadmium, indium və s.) olmaqla iki hissəyə bölünürlər. Bunlara baxmayaraq nadir və səpələnmiş elementlər dağ süxurlarının, faydalı qazıntı yataqlarının əmələ gəlməsində və biosferdə gedən həyat proseslərində həddən ziyada böyük rol oynayırlar. Landşaftın xarakter elementlərini təyin edən, torpaqda və təbii sularda fəal miqrasiyada olan elementlər tipomorf elementlər adlanır. Tipomorf elementlərə aşağıdakılar daxildir – Si, Al, H, Na, C,Cl, Mg, SO 4 .
Behruz Melikov Tipomorf elementlərin miqrasiyasının toplusu torpaq və yerli sututarlarda, bitki örtüyündə aydın seçilən izlər qoyur və landşaftlar arasında möhkəm, dönən ə laqə yaradır. Belə ki, qaratorpaq çöllərdə geniş yayılan tipomorf element kalsium olub, yerli sututarlar, torpaq və aşınma təbəqəsi üçün xarakterdir. CaCO 3 hər yerdə – xüsusilə orqanizmlərdə (Ca çoxluğu skletin möhkəmliyini təyin edir) çox yayılmışdır; tayqa, bataqlıqlarında Fe, şoranlıqlarda – Na, Cl, S və s. üstünlük təşkil edir. Müxtəlif fiziki-coğrafi şəraitdə kimyəvi elementlərin miqrasiyasını və onların akkumulyasiyasını dərk etmək landşaftın və onun tərkib hissələrinin kimyəvi xüsusiyyətlərini öyrənmək nöqteyi-nəzərdən çox vacibdir. Kimyəvi elementlərin miqrasiyası ümumi anlayış kimi, landşaft komponentlərini birləşdirir. Geokimyəvi landşaft tədqiqatı onun komponentləri və morfoloji hissələri arasındakı qarşılıqlı təsir mexanizmini başa düşməkdə əsas vasitələrdən biridir. Həmin qarşılıqlı təsirin əsasını maddə və enerji mübadiləsi təşkil edir. Elə ona görə də landşaftın öyrənilməsində geokimyəvi metod, onun strukturunu dərk etməyin ə sas yoludur. Buradan məlum olur ki, landşaftın geokimyasının öyrənilməsində iki ə sas yol və iki əsas məsələ qarşıda durur. Bunlardan biri landşaft komponentləri arasındakı geokimyəvi qarşılıqlı təsirin öyrənilməsidir. Burada elementlərdən ana süxur, atmosfer, su, bitki örtüyü, heyvanat aləmi, torpaq örtüyü arasında gedən mübadilədən bəhs edilir. Maddələrin mübadiləsi prosesində və landşaftlar daxilində, enerjinin çevrilməsində bioloji dövran çox vacib rol oynayır. Landşaftlarda kimyəvi elementlərin miqrasiyasını dərk etmək üçün dağ süxurlarının, aşınma təbəqəsinin, yerüstü və yeraltı suların, torpaq və orqanizmlərin kimyəvi tərkibinin təhlili böyük elmi və təcrübi əhəmiyyətə malikdir. Kimyəvi elementlərin mexaniki miqrasiyası mexanikanın qanunlarına tabedir, yəni materialların təbii sistemin yüksək sahələrindən alcağa doğru yerdəyişmə qanunu ilə bağlıdır. Bu qanuna müvafiq olaraq, elementlərin mexaniki və kimyəvi differensiasiyası və onların aşınma qabığındakı mahiyyəti, miqrasiyası və akkumulyasiyası baş verir. Mexaniki miqrasiya hər şeydən əvvəl mineral və süxur Behruz Melikov Behruz Melikov
hissəciklərinin ölçüsündən, onların sıxlığından, suyun, küləyin hərəkət sürətindən asılıdır. Müxtəlif təbii landşaft zonaları daxilində vacib geokimyəvi göstərici kimi tipomorf elementlər böyük əhəmiyyət kəsb edir, onlar kimyəvi məhsulların xassə və əlamətlərini təyin edir. Tundra zonasında kimyəvi proseslər zəif olur, ilkin materiallar zəif dəyişir. Burada müşahidə olunun torpaq məhlullarında turşuluğun yüksək olması, tipomorf elementlərdən hidrogen (H) və dəmirin (Fe) böyük konsentrasiyası ilə bağlıdır. Tayqa zonasında geokimyəvi proseslər üzvü (humus) turşuların fəal iştirak ilə həyata keçir. Burada məhlulların enən hərəkəti üstünlük təşkil edir, kalsium, maqnezium, natrium və başqa elementlərin gətirilməsi sürətlənir və nəticədə sialit (Si və Al) aşınma qabığı əmələ gəlir. Sialit qabığı ə sasən hidratların (SiO 2 •Al
2 O 3 •Fe 2 O 3 ) qarışığından və onların törəmələrindən (alüminium silikatları və dəmir silikatlarından) təşkil olunur. Tayqa torpaqlarında kalsiumun çatışmaması və turş mühitin yaranması əsasən tipomorf ionla (H) ə laqədardır. Çöl zonası torpaqlarında enən və qalxan cərəyanların növbə ilə bir- birini əvəz etməsi müşahidə edilir. Bu zonada tipomorf elementlər qrupuna kalsium daxil olmaqla, torpaq məhlulunda neytral və ya zəif qələvili reaksiyaya malik olması ilə təyin edilir. Hidrokimyəvi miqrasiyalar və onların paylanması üçün enlik zonallığı xarakterdir. Təbii ərazi kompleksləri axilində madələr mübadiləsinin gedişində və enerjinin dəyişməsində fasiləsiz fəaliyyət göstərən biogen miqrasiyanın rolu ə vəzedilməzdir. Bioloji miqrasiya iki bir-birinə əks və qarşılıqlı əlaqədə olan proseslərlə təyin edilir. 1.Canlı maddələrin əmələ gəlməsi, 2.Üzvü maddələrin parçalanması yolu ilə üzvü birləşmələrin mineral maddələrə çevrilməsi. Üzvü maddə fotosintez prosesi nəticəsində əmələ gəlir (su oksigenə parçalanır və ətraf mühitə verilir, hidrogen karbon qazının bərpasına və üzvü birləşmələrin sintezinə sərf olunur). Bu prosesdə qeyri-üzvü maddədən üzvü maddə əmələ gəlir və bunu aşağıdakı düsturdan əyani şə kildə görmək olar. 6CO 2 +6H 2 O +674 kkal xlorofil isiq C 6 H 12 O 6 +6O
2 Behruz Melikov Behruz Melikov
Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|