Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir ə 8. brahimov T. Land şaftin morfologiyasi
kimi ayırmaq elmi cəhətdən daha düzgün olar. Buradan da görünür ki, coğrafi təbəqənin yalnız orogen qurşağı və platforma mənşəli düzənlikləri landşaft sinfi kimi ayrılmalı və təsnifat sisteminin ən yüksək pilləsində durmalıdır. Orogen qurşağın dağarası düzənlikləri və dağdaxili çökəklikləri isə yarımsinif kimi dağ təbii ərazi kompleksləri sinifinə daxil edilməlidir. Adətən düzənlik landşaft sinifi iki əsas yarımsinifə-ovalıqların və yüksək düzənliklərin landşaftlarına bölünür. Bunlar arasında fərq yalnız hipsometrik yüksəklikdə deyil, relyefin və landşaftın parçalanma dərəcəsində, mənşəyində, ana süxurların xarakterində, iqlimdə və başqa komponentlərdə müşahidə edilir. Əgər ovalıq landşaftları daha cavan, relyefi akkumulyativ mənşəli, ana süxurları yumşaq, asan su keçirən olursa, yüksək düzənliklərin landşaftları isə adətən yaş cəhətcə daha qədim, denudasiya prosesləri üstünlük təşkil edir, ana süxurlar torpaq əmələ gəlməsində əsas rol oynayır. Ovalıq landşaftları yüksək düzənliklərlə müqayisədə nisbətən az yağıntı alır, təbii drenajı zəif olur. Bütün bu xüsusiyyətlər öz əksini torpaq örtüyündə və biosenozların xarakterində tapır. Dağlıq
landşaftların yarımsiniflərə bölünməsi onların
mərtəbəlilik xarakterinin fərqlənməsində daha aydın əks olunur. Dağlıq landşaftlarda üç əsas yarımsinif (alçaq, orta və yüksək dağlıq) qeyd edilir. Bunlardan əlavə dağarası, dağdaxili çökəkliklər xüsusi yarımsinfi kimi ayrılır. Azərbaycanın orta miqyaslı landşaft xəritəsi tərtib edərkən aşağıdakı təsnifat vahidlərindən istifadə edilmişdir: sinif, yarımsinif, tip yarımtip, növ (landşaft) və mərz. Azərbaycanın landşaft xəritəsinin təsnifat bölgü sistemində landşaft sinfi və yarımsinifdən sonra ən böyük taksonomik vahid landşaft tipləridir. Landşaft tipləri bioiqlim amillərinə-temperatur və rütubətin münasibətinə görə ayrılır. Azərbaycan ə razisi özünün coğrafi mövqeyinə görə subtropik landşaft qurşağı daxilində yerləşməklə yarımsəhra, çöl-meşə-çöl, meşə, yüksək dağ çəmənlikləri və s. təbii kompleksləri birləşdirir. Burada landşaftın hündürlük struktur tipləri üfüqi istiqamətdə qərbdən şərqə iqlimin kontinentallıq dərəcəsinin dəyişməsilə əlaqədar olaraq biri digərini əvəz edir. Landşaftın hündürlük struktur tipləri daxilində hündürlük istiqamətdə hidrotermik rejimin dəyişməsinə uyğun olaraq hər bir Behruz Melikov Behruz Melikov
landşaft tipi daxilində bir neçə yarımtipin əmələ gəlməsi müşahidə edilir. Məsələn, Yüksək dağ çəmənlikləri landşaft tipi daxilində buxarlanma qabiliyyəti üçün lazım olan temperatur cəmi hündürlük arasında qeyri mütənasiblik olduğundan, daha doğrusu hündürlüyün artması temperaturun miqdarının azalmasına səbəb olduğundan, subalp və alp çəmənlikləri yarımtipləri yaranmışdır. Yarımtiplərin ə mələ gəlməsinə təsir edən bu amilləri orta dağ meşələri, çöl kompleksləri və s. tiplərə də aid etmək olar. Landşaft yarımtipləri daxilində temperatur və rütubətin münasibətində bir sıra fərqli əlamətləri müşahidə edilir. Belə ki, mütləq yüksəkliyi 2000 m olan Krız məntəqəsində rütubətlənmə əmsalı bir olduğu halda, mütləq yüksəkliyi 2470 m olan Şəmkir Göygölündə 2, Sulak məntəqəsində isə (hündürlüyü 2923) 3-ə bərabərdir. Buradan görünür ki, hündürlüyün artması ilə temperatur azalır, rütubət isə artır. Hidrotermik rejimin bu göstəricisi ilk növbədə bitki örtüyünün xarakterində özünü göstərir. Subalp çəmənliyində temperaturun və rütubətin münasibəti təxminən vahidə yaxın olduğundan, yüksək boylu sıx ot bitkiləri örtüyünün yaranması üçün optimal şərait yaranırsa, alp çəmənlikləri daxilində temperatur cəminin çatışmaması üzündən alçaq boylu çeyrək alp xalısı ə mələ gəlir. Göstərilənlərdən məlum olur ki, bütün landşaft tipləri ikinci dərəcəli və ya zonal strukturlu keçid əlamətlərin xarakterinə görə landşaft yarımtiplərinə bölünür. Tipoloji təsnifatın kiçik vahidi olan landşaft növlərini ayırarkən, əsas amil kimi mezorelyefə, onun parçalanma dərəcəsinə, səthin mailliyinə və torpaq-bitki örtüyünün xarakterinə üstünlük verilir.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazirə 8. brahimov T. Landşaftin morfologiyasi Landşaftşünaslıq fiziki-coğrafiyasının müstəqil sahəsi kimi, coğrafi təbəqənin landşaft sferasının ümumi inkişaf qanunauyğunluqlarını, müxtəlif ərazilərin konkrekt landşaftlarını, oların tiplərini və onlara məxsus olan xüsusi təbii ə lamətləri öyrənir. Deməli, landşaftşünaslıq hər hansı təbii ərazi komplekslərini deyil, onların tipoloji və morfoloji bölgülərini və tərkib hissələrini öyrənməklə məşquldur. Təbii komplekslər landşaft vahidindən daha böyük anlayış olub, bir sıra landşaftlardan təşkil olunur və fiziki coğrafiyanın taksonomik vahidlər sistemini yaradır. Landşaftdan (landşaft növündən) kiçik komplekslərə isə morfoloji hissələr kimi baxılır. Təbii ərazi komplekslərinin taksonomik və morfoloji vahidlərə bölünməsi coğrafi tədqiqatların metodikası nöqteyi-nəzərdən çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Landşaftın morfoloji vahidlərinin öyrənilməsi çöl tədqiqatı metodunun tədbiqini tələb edirsə, fiziki-coğrafi rayonlaşma sxemlərinin hazırlanması əsasən kameral yolla aparılır. Başqa sözlə, landşaftşünasın çöl obyekti hər şeydən əvvəl landşaftın morfoloji vahidləri və tipoloji sisteminin kiçik bölgüləridir. Qeyd edildiyi kimi, hər bir coğrafi landşaft yalnız ona məxsus olan təbii ərazi komplekslərinə, daha doğrusu morfoloji hissələrə malikdir və həmin hissələr landşaft daxilində özlərinə məxsus müəyyən qanunauyğunluqla yerləşirlər. Bu nöqteyi-nəzərdən coğrafi landşaft daha kiçik təbii ərazi komplekslərinin qanunauyğun düzülmüş sistemidir. Onların düzülüşü və cəmi müəyyən struktur (hissələrin yerləşməsi) yaradır ki, bu da elmdə landşaftın morfoloji strukturu adlanır. Landşaftların morfoloji strukturunun öyrənilməsilə, landşaftşünaslığın xüsusi şöbəsi məşqul olur ki bu da coğrafiyada landşaftın morfologiyası adlanır. Landşaftın morfologiyası, daha doğrusu landşaft daxili müxtəlifliklər barədə məlumatlar Q.F.Morozovun, L.S.Berqin, L.Q.Ramenskinin, S.V.Kalesnikin işlərində verilmişdir. Lakin bu məsələyə dair N.A.Solnsev daha tam və hər tərəfli məlumat verir. Landşaftşünaslıq elmində morfoloji landşaft bölməsinin yaranması Behruz Melikov Behruz Melikov
Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|