Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir ə 12. brahimov T. Land şaftin zonal, azonal v ə introzonal differensiasiyasi
- 2.Enlik zonallı ğı
Landşaftşünaslıqda ən çox tətbiq edilən və işlənən balans metodları aşağıdakılardır: radiasiya, istilik, su, bioloji kütlə balansları. Təcrübədən məlumdur ki, bütün maddələr üçün balans bərabərliyini hesablamaq olar.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazirə 12. brahimov T. Landşaftin zonal, azonal və introzonal differensiasiyasi Coğrafi təbəqənin quruluşu və onun komponentləri üçün maddə və enerji dövranı, ritmlik, mütərəqqi dəyişikliklər xarakterdir. Bütün bunlar ərazi üzrə dəyişməyə məruz qalır, daha doğrusu, müxtəlif dərəcəli mürəkkəb landşaftların yaranmasına səbəb olan təbii ərazi differensiasiyası ilə nəticələnir. Coğrafi differensiasiya anlayışı bütövlükdə coğrafi təbəqə və hər hansı landşaft və onun hissələrini əhatə etməklə ayrı-ayrı komponentlərdən və komplekslərdən təşkil olunmaqla, həm də bütövdür. Coğrafi təbəqə daxilində ərazi differensiasiyasının yaranmasının əsas səbəbi onun ayrı-ayrı hissələrində inkişaf şəraitinin rəngbə-rəngliyidir. nkişafın qeyri bərabərliyi, coğrafi təbəqədə fiziki-coğrafi differensiyasiyanın iki növünü-regional vəl okal ayrılmağa imkan verir. Regional differensiasiya coğrafi prosesləri şə rtləndirən iki əsas enerji mənbəyindən və onların münasibətindən asılıdır: 1.Günəşin şüa enerjisi. 2.Yerin daxili enerjisi. Hər iki amil məkan və zaman etibarilə özünü qeyri- bərabər göstərir ki, bunun nəticəsində coğrafi təbəqənin landşaft sferasında iki böyük (ümumi) differensiasiya qanunauyğunluğu- zonallıq və azonallıq yaranır. Enlik zonallığı dedikdə bütün coğrafi proseslərin və təbii komplekslərin ekvatordan qütblərə doğru dəyişməsi başa düşülür. V.V.Dokuçayev xüsusi təbii qanun kimi coğrafi enlik zonallığı qanununu əsaslandırdıqdan sonra, landşaft zonaları haqqında təlim bütün tədqiqatçılar tərəfindən qəbul edildi və bu coğrafiya elmi nəzəriyyəsinə daxil oldu. Zonallığın yaranmasının əsas və ilkin səbəbləri aşağıdakılardan ibarətdir: a)Yerin kürə şəklində olması, daha doğrusu, Yerin forması və böyüklüyü ilə ə laqədar olaraq, günəş radiasiyasının enliklər üzrə qeyri-bərabər paylanması və günəş şüalarının yer səthinə müxtəlif bucaqlar altında düşməsidir: b)yer oxunun orbit müstəvisinə mailli (66,5 O ) olması ilə əlaqədar günəş radiasiyasının onun səthinə fəsillər üzrə qeyri-bərabər daxil olması. Bu istiliyin və Behruz Melikov Behruz Melikov
rütubətin zonal paylanmasını mürəkkəbləşdirir və təbii zonallığın təzadlığını artırır. Ə gər yerin oxu orbit müstəvisinə perpendikulyar yerləşsəydi, onda bütün coğrafi enliklər il boyu təxminən eyni miqdarda günəş istiliyi alardı və Yer səthində təbii hadisələrin fəsillər üzrə əvəz olunması mümkün olmazdı; v)Yerin öz oxu ətrafında fırlanması (sutkalıq hərəkəti) cisimlərin, hadisələrin, o cümlədən hava kütlələri hərəkətinin şimal yarımkürədə sağa, cənubda sola meyl etməsinə səbəb olur ki, bu da öz növbəsində zonalıq sxemində ə lavə mürəkkəbliklərin yaranması ilə nəticələnir. Bir sıra coğraflar üfüqi və enlik zonaları anlayışlarının eyni, bir-birinin sinonimii olduğunu irəli sürülər. Q.D.Rixter yazır ki, enlik zonaları əvəzinə «üfüqi zonallıq» terminini işlətmək daha yaxşıdır, çünki bu termini ilk dəfə 1898-ci ildə V.V.Dokuçayev tətbiq etmişdir. Əlbəttə, Q.D.Rixterin bu təklifilə bir sıra coğraflar, o cümlədən N.A.Qvozdetski razılaşır və göstərir ki, üfüqi zonallıq anlayışı enlik zonallığından daha geniş və dərin mənalıdır. Üfüqi zonallığa enlik zonallığından əlavə, digər növ zonallıqlar – dağ arası çökəkliklərdə müşahidə edilən konsentrik zonalar, dağətəyi düzənliklərdə yayılmış humid və arid landşaft zonaları da daxildir. Məsələn, Ön Qafqazda dağlar enliyə yaxın istiqamətdə uzandığından, burada humid dağətəyi zonallıq enlik zonallığına tamamilə uyğun gəlir və ya Kür-Araz ovalığı daxilində yarımsəhra kompleksləri dağlara doğru yaxınlaşdıqca konsentrik şə kildə quru çöl landşaftları ilə əvəz olunur. Belə hallarda bir landşaft tipii və yarımtipindən başqasına keçdikdə bəzən tam horizontal səth deyil, hətta böyük mailliyi ilə seçilən düzənlik və təpəli-düzənlik səthlər müşahidə olunur. Dağlıq ölkələrdə okeana yaxın və uzaqlıqla əlaqədar adveksiya proseslərinin dəyişməsilə bağlı olaraq, hündürlük landşaft strukturu tiplərinin yaranması özüdə üfüqi zonallıq anlayışını əks etdirir. Məsələn, Böyük Qafqazın cənub yamacının qərb hissəsində (Suram dağlarınadək) hündürlük landşaft qurşaqları əsasən rütubət sevən komplekslərdən təşkil olunduğu halda, şərq hissəsində (Suram dağlarından şərqə) quraqlığa davamlı komplekslər üstünlük təşkil edir. Behruz Melikov Behruz Melikov Beləliklə «üfüqi zonallıq anlayışı əsasən düzən və dağlıq ölkələrdəki zonal qanunlarını özündə birləşdirirsə», «enlik zonallığı», terminlərin isə məkan daxilində zonaların bir-birini əvəz etməsini, onların yerləşmə xüsusiyyətlərini əks etdirir. 2.Enlik zonallığı Enlik zonallığı yer səthində bir və ya bir neçə materiki əhatə edən geniş zolaq şəklində uzanmaqla, istilik və rütubətin (hidrotermik rejimlə) münasibəti, ekzogen proseslərin intensivlik dərəcəsi, torpaq və bitki tiplərinin üstünlüyü, landşaftın müvafiq zonal tipinin hakim olması ilə səciyyələnir. «Landşaft zonaları» anlayışını «coğrafi zona» və «təbii zona» terminləri ilə eyniləşdirmək və onları bir-birinin sinonimii hesab etmək məqsədəuyğun deyil. Təbii zonaya torpaq, bitki, hidroloji, biokimyəvi və okean dibində çöküntü toplanan zonalar və s. daxildir. Özünün əhəmiyyətinə görə «coğrafi zona» anlayışı daha geniş və hərtərəfli mövqe tutmaqla, kənd təsərrüfatı zonalarını, faydalı qazıntıların yerləşmə zonalarını və başqa qanunauyğunluqları birləşdirir. Enlik zonallığı çox qədim tarixə malik olmaqla, hələ antik dövr coğraflarına yer səthində istiliyin coğrafi enliyə görə (istilik qurşaqları) paylanması məlum idi. qlimin enlik zonallığına aid məlumatlara M.V.Lomonosovun «Yerin təbəqələrinə dair» adlı əsərində rast gəlirik. Yerin istilik qurşaqlarının müqayisəli təbii səciyyəsini hələ 1795-ci ildə . .Lepexin vermişdir. Sonralar iqlim və botaniki- coğrafi enlik zonallığı məşhur alman təbiətşünası A.Humboldt tərəfindən müəyyən edilmişdir. V.V.Dokuçayev ilk dəfə tam və elmi cəhətcə hərtərəfli əsaslandırılmış zonalıq anlayışını işləyib hazırladı. O, torpaq və torpaq əmələgətiricilərin (iqlim, bitki örtüyü, heyvanat aləmi, səthdə yerləşən dağ süxurları və asan həll olan mineralların) «üfüqi zonallıq» (enlik) qanununu kəşf etməklə, bütün komponentlərin öz aralarında sıx qarşılıqlı əlaqə şəraitində yerləşməsini, daha doğrusu təbii zonaların bütövlüyünü müəyyən etdi. V.V.Dokuçayev torpaq zonalarından yazmaqla, onu «təbii-tarixi» zonallıq adlandırırdı. Onun fikrincə, təbii-tarixi zonallıq iqlim, torpaq, heyvan və bitki orqanizmlərinin sıx genetik ə laqəsinin nəticəsidir. Lakin iqlim, bitki, torpaq örtüyü ilə yanaşı bütövlükdə Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|