maliyyə vasitələri üzrə müddətli saziĢlər (forvard və fyuçers),
opsionlar.
Valyuta riskinin sığortalı üzrə forfard əməliyyatları.
Bu əməliyyatlardan xarici valyutanın alqı-satqısı əməliyyatlarmı təhlükədən yaymdırmaq məqsədilə
istifadə olunur. Forvard valyuta sa- ziĢi - dövriyyə kursu üzrə müəyyən olunmuĢ miqdarda
xarici
valyutanm bank və müĢtəri arasmda alqı-satqısmı təmin edən zəruri saziĢdir. Bura- da dəqiq tarix
göstərilməlidir.
Miiddətli sövdələşmələrin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır.
•
saziĢin imzalanması və icrası müddəti arasmdakı zaman inter-
valı;
•
valyutanm kursu saziĢin imzalandığı təqdirdə müəyyən olunur.
Birja qiymət bülletenlərində saziĢlər üçün valyutanm kursu dərc olunur. Forvard saziĢi üzrə
valyutanm qiyməti yüksəldiyi əsnada to- planmıĢ mükafatlandırma vəsaitinin də qiymət məbləği
müəyyən olu- nur.
Güzəşt və ya diskont
bu prosesin tam əksi deməkdir.
Mükafat
və ya güzəĢti nəzərə
alan müddətli valyuta kursu
autrayt adlanır.
Verilmə müddətinə əsasən mükafatlandırma valyutası, güzəĢt üzrə nağd kursdan daha dəyərlidir.
Mükafat və diskant üçün autrayt kursu hesablanır.
Beləliklə, diskont/mükafatm müəyyənləĢdirilməsi üçün aĢağıdakı- ları bilmək zəruridir:
•
toplama kursu;
•
beynəlxalq bazarda faiz tarifı;
Formul üzrə (əsasmda) fərqləndirmə aparılır:
Toplama kursu x faiz tarifinin fərqi x günlər
(10.5)
(360x100)+(valyuta saziĢi üzrə tarifi x günlər)
Qəti müəyyən edilmiş forvard ayutrayt valyuta sazişü
Bu saziĢin Ģərtlərinə konkret tarix üzrə gələcəkdə əməl olunmalıdır. Məsələn: qəti müəyyən edilmiĢ
iki aylıq forvard saziĢi sentyabrm 1-i ta- rixində imzalamrsa, onun Ģərtlərinə 1 noyabr tarixində real
surətdə icra edilməlidir.
MüĢtəri seçiminə dair opsion forvard saziĢi yalnız aĢağıdakı hal- larda icra edilməlidir.
•
Müqaviləm imzalandığı tarixdən icrası tarixinə kimi;
•
Hər an;
•
Yalnız və yalmz konkret tarixlər arasmdakı müddət ərzində.
Opsion sazişi forvard valyuta
müqaviləsinin yenidən imzalanması-
nm və tərtibinin qarĢısmı alır.
MüĢtəri ilə bank arasmdakı forvard opsion müqaviləsinin imza- lanması alqı-satqı kursunu
müəyyənləĢdirməyə Ģərait yaradır. Opsion dövrü ərzində bank daha əlveriĢli kursun qiymətini təyin
etməlidir.
Bu böyük əhəmiyyətə malikdir. Çünki bu zaman opsion müddəti ərzində müĢtəri saziĢin Ģərtlərinə
əməl olunmasmı tələb edə bilər. Bank bu zaman müĢtərinin digər bankm hesabma daha əlveriĢli kurs
olmaya- cağma əmin olmalıdır.
Opsionlar ilə saziĢlərin müxtəlifliyi valyuta kursunun enib- qalxması hesablarmm spekulyativ
sövdələĢmələrini həyata keçirən müvəqqəti opsiondur. MüĢtəriyə
təklif olunan bu cür opsion
valyutanm nümayiĢi zamanı müqavilənin Ģərtlərinə əsasən müəyyən olunmuĢ müddət ərzində həyata
keçməlidir. Bu əməliyyat üzrə mükafat tədavü- lçüsü əvvəlcədən müəyyən edilmiĢ kursa əsasən
müqavilənin Ģərtlərinin icrasmı tələb etmək hüququna malikdir. Beləliklə, bu sövdələĢmənin iĢ-
tirakçısı valyuta dəyərinin ən əlveriĢli cari kursunu seçmək hüququnda- dır. SaziĢin icrasmdan imtina
etmək olmaz. SaziĢin icrası zamanı kimin alıcı, kiminsə satıcı kimi fəaliyyət göstərməsini
kontrogentlər dəqiqləĢdi- rirlər. Daha sonra tərəflərdən biri
mükafat verir, digəri isə valyutanm alqı-
satqısı ilə məĢğul olur.
Beləliklə, valyuta opsionu - forvard valyuta opsionu saziĢlərindən əsaslı surətdə fərqlənir. Forvard
valyuta saziĢindən fərqli olaraq, opsio- na müddətli surətdə əməl olunmamalıdır. Valyuta opsionunun
icrası ta- rixində onun sahibi opsionun icrasmı ya realizə edə, ya da opsiondan bütünlüklə
imtina edə
bilər.
KitabYurdu.az
226
Toplama «SWAP» sazişi iki hissəyə bölünür:
•
Kassa sövdələĢməsi (vəsaitlərin müddətli tüdarükü ilə);
•
Müddətli sövdələĢmə.
Klassik «SWAP» valyuta sazişi.
«Toplama» SWAP saziĢi + «forvard» valyuta əməliyyatları olub, nağd pul vəsaiti hesabma
valyutanm alqı-satqısı deməkdir. Həmin valyutanm «forvard» kursu üzrə alqı-satqısı valyuta
kursunun dövriyyə- sindən asılı olaraq mükafatm və ya diskontun qeydiyyatı ilə təsbih edi- lir.
Beləliklə,
«SWAP» və «forvard» sövdələşmələri:
•
eyni kontrogent tərəfindən hir zamanda icra edilir;
•
hər iki sövdələşmə eyni valyuta vəsaitinə malikdir;
•
hər iki sövdələşmə üzrə valyuta vəsaitinin məbləği eynidir.
Müvəqqəti opsion saziĢləri valyuta təhlükəsindən tam müdafıə sis-
temidir. Lakin, «SWAP» əməliyyatları qismən sığorta deməkdir. Əmə- liyyatlarm keçirilməsi zamam
valyuta riski əmələ gəlir. Bu təhlükə dis- kont və mükafatm saziĢin imzalandığı andan valyutanm
tədarükü anma kimi yaranan dəyiĢikliklərin nəticəsidir.
Faiz dərəcaləri ilə «svop» əməliyyatları.
Valyutanm müəyyən məbləği üzrə saziĢlər faizlərin hər iki tərəfın razılığı əsasmda ödənməsidir.
Məsələn; bir tərəf qarĢı tərəfə banklararası «LĠBOR AXICI» tarifi üzrə faizləri ödəyir və bunun
müqabilində qəti müəyyən edilmiĢ tarif üzrə faizləri tətbiq edir.
«Svop» əməliyyatı valyuta qəti müəyyən olunmuĢ məbləğinin döv- riyyəsi haqqmda razılaĢma
deməkdir. Ġki əməliyyat birləĢərək valyuta vəsaitinə malik faiz tarifli «toplama» əməliyyatı adlanır.
Burada bir tə- rəf «LĠBOR» alıcı tarifı üzrə valyuta vəsaitinin və faizlərin əsas borc məbləğini
ödəyir
və bunun müqabilində digər valyuta vasitəsilə buna uyğun məbləğ və faizləri qəti müəyyən edilmiĢ
tarif üzrə qəbul edir.
Kredit üzrə faiz tarifmin əsasım Avropa bazarmda yeni təĢkil olunmuĢ bankm və ya «LĠBOR»un faiz
tarifı təĢkil edir.
«LĠBOR» Zarinq depozitə malik London banklararası bazarmda yerləĢdirilən tarifdir. Banklararası
London bazarmm iri bankları üçün əsas faiz tarifi hər gün yerli vaxt ilə ll
00
radələrində 2 fəhlə
qüvvəsinin əmək haqqınm ödəniĢi üçün elan olunur. LĠBOR tarifləri Ġngiltərə bank sahiblərinin
assosasiyası tərəfındən qeydiyyatdan keçirilir. Bu qeydiyyat beynəlxalq səviyyəli 16 bankm təyin
etdiyi qiymətlərə əsaslanır. Buraya marja əlavə olunur. Bu da öz növbəsində borclu Ģəxsin maliyyə
vəziyyə- tindən, bazar münasibətlərindən və kreditin ödənməsi müddətindən ası- lıdır.
LĠBĠD - Londonun banklararası bazarmm depozitlərinin cəlb edilməsi tarifidir. LĠBĠD depozitlər
üzrə ən baĢlıca faiz tarifı sayılır. LĠ- BĠD üzrə tariflər qeydiyyatdan keçmir. Belə ki, onlar LĠBOR
tarifindən 1,8% azdır.
Svop «toplama» sövdələĢməsində likvidlik vəsaitlərinin investləĢ- məsi valyuta
təhlükəsini aradan
qaldırır.
Xarici valyutanm satıĢmı «toplama» saziĢinin Ģərtlərinə əsasən «forvard» müqaviləsinin Ģərtlərindən
asılı olaraq alıĢmı təmin edərək
«report» adlanır. Xarici valyutanm alıĢı eyni zamanda «forvard» və
«toplama» sövdələĢmələrinin Ģərtlərinə uyğun olaraq həyata keçirilirsə bu
«deport» adlanır.
Bəzən «svop» əməliyyatı qızıl əĢyaları vasitəsilə keçirilir. Onlar mülkiyyətçilik hüquqlarmm
qorunub saxlanmasına və müəyyən müddət kimi xarici ticarət niĢanmm əldə olunması məqsədinə
xidmət edir.
Valyuta təhlükəsinin sığortası üçün valyuta fyuçersləri
tətbiq olu-
nur.
Valyuta kursuna dair fyüçerslər.
Bu müəyyən miqdarda valyutanm gələcəkdə alqı-satqı saziĢidir. O, bu mənada forvard valyuta
müqavilələrinə daha çox oxĢardır.
KitabYurdu.az
227