Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
3 
ər  səfeh  isə  kreditin  ona  faizlər  ilə  birlikdə  qayıdıcağma  inanır.  Kredit  iqtisadi 
münasibətlərin forması kimi hər zaman riskdir və burada da etimad olmadan hərəkət 
etmək mümkün deyildir. Etimad davamlı çala- ra malik olsa da, o şübhəsiz olaraq ya 
subyekt, ya obyekt, ya da kreditin təminatı barəsində  məlumata istinad edir. Demək 
olar  ki, yekun  nəticə-  də  etimad  bir  tərəfdən  kredit münasibətlərinin  zəruri  elementi 
kimi,  dig-  ər  tərəfdən  isə  təmamilə  müəyyən  iqtisadi  əsaslara  malik  olan  iki  tərəfin 
düşünülmüş mövqeyi kimi meydana çıxır. 
Kreditin  təminatı.  Dünya  bank  təcrübəsində  kreditlərin  təminatma  hər  zaman 
birmənalı şəkildə münasibət bəsləmirdilər. Mərkəzləşdirilmiş bank sistemində əmtəə-
maddi dəyərlər şəklində təminata malik kreditlər daha etibarlı hesab olunurdu. Qərb 
təcrübəsində bu cür qətilik yox idi. Əksinə, qərb ölkələrinin təcrübəsi maddi təminatm 
varlığmm  bank  kre-  ditlərimn  vaxtlı-vaxtmda  qaytarılması  ilə  bağlılığma  əminlik 
vermir.  Tədricən  dönməyən,  ödəmə  qabiliyyətinə  malik  olmayan  maddi  ehtiyat-  lar 
işin bir tərəfl, asanlıqla reallaşan olunan aktivlər, ümumilikdə borc alan şəxsin əmlakı 
işin bir başqa tərəfıdir. Kreditin təminatı kimi maddi ehtiyatlara qarşı inamsızlığm bir 
sıra  qərb  iqtisadçılarım  müəyyən  bir  nəticəyə  gəlməyə  sövq  etməsi  heç  də  təsadüfı 
deyildir.  Bu  qənaətə  əsasən  bu  cür  təminat  keyfiyyətinə  malik  kreditlər  -  daha 
etibarsız,  əmtəə-  maddi  dəyərlər  ilə  təmin  olunmayan  kredıtlər  isə  (onlar  ehtiyat 
şəklində olmur, əksinə dövriyyədə olur), əksinə ən etibarlı kreditlərdir. 
Əgər  misal üçün  kredıt satılmayan hazır məhsulun  etiyatı altmda verilərsə, o zaman 
bu cür kredit əmtəə-maddi dəyərlər ilə təmin olunsa da, onu düzgün hesab etmək çox 
çətindir. Əksinə, bu haida kreditin qaytarılması daha da çətinləşir və bununla əlaqədar 
olaraq onu etibarsız kreditlərin sırasma daxil etmək gərəkdir. 
Lakin  bütün  bunlara  baxmayaraq,  təminat  kredit  təqdimatı  siste-  minin  fundamental 
elementi olaraq qalır. Buradan belə məlum olur ki, məsələ təminatm keyfiyyətindədir. 
Əgər  o  varsa, və  ödəmə  qabiliyyətinə  malik  olub,  kifayət  edirsə,  o  zaman  bu  kredit 
üçün də əlverişlidir. Bu baxımdan bu cür təminatı inkar etmək lazım deyildir. Lakin 
təmin  olunmayan  (blank)  kreditlərinm  müsbət  keyfiyyətlərini  məhz  onlarm 
birincidərəcəli  borcalan  şəxslərə  təqdim  olunması  zamam  nəzərə  almaq  düzgün 
deyildir. 
Qərb təcrübəsində təmin olunmayan kreditlər həm hüquqi, həm fi- ziki, həm də fərdi 
şəxslərə  təqdim  olunur.  Təmin  olunmayan  (blank)  kreditinin  müəssisələrə  təqdimatı 
zamam borc alan şəxsin reputasiyası, onun maliyyə durumu, gələcək gəliri, eləcə də 
kredit  təqdimatı  qaydala-  rma  əvvəlcədən  riayət  olunması  nəzərə  alınır.  Təmin 
olunmayan  kredit-  lər  hamıya  verilmir.  Onlar  yalmz  birincidərəcəli  borc  alan  şəxs 
olan,  yüksəkixtisaslı  təlimata  və  gözəl  inkişaf  tarixinə  malik  iri  müəssisələrə,  iri 
ticarət şirkətlərinə iri məbləğdə təqdim oluna bilər. 
KitabYurdu.az 
118
 

---

 
4 
2.KREDİT MÜNASİBƏTLƏRİNİN SUBYEKTLƏRİ 
 
Müasir  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  kreditin  əsas  formasma  kommersiya  bankları 
tərəfindən  verilən  müxtəlif  növlü  bank  kreditləri  daxil  olur.  Bank  krediti  sahəsində 
kredit münasibətlərinin subyektləri kimi əhali, dövlət və banklar çıxış edirlər. Məlum 
olduğu  kimi  kredit  sazişlərində  kredit  münasibətlərinin  subyektləri  kreditor  və 
borcalan müxtəlif tərəflər kimi iştirak edirlər. 
Kveditovlav şəxsi vəsaitlərini müəyyən müddətə borclu tərəfə təqdim edən hüquqi və 
fiziki  şəxslərdir.  Borcalan  (debitor)  kreditdən  istifadə  üçün  vəsait  alan  və  müəyyən 
olunmuş  müddətə  qaytarmaq  öhdəçiliyini  öz  üzərinə  götürən  tərəfıdir.  Bank 
kreditlərinə  gəldikdə  isə  kredit  sazişlərinin  subyektləri  mütləq  kreditor  və  borcalan 
kimi iştirak edirlər. Bu onunla əlaqədardır ki, banklar əsasən cəlb olunmuş vəsaitlərlə 
işləyir  və  cəlb  olunmuş  ehtiyatlarmı  cəmləşdirərək  ehtiyacı  olan  şəxslərə  paylayan 
kreditorlar kimi iştirak edirlər. 
Əhali,  dövlət  bank  hesablarmda  şəxsi  pul  vəsaitlərini  yerləşdirdik-  də,  onlar 
kreditorlara,  kredit  istədikdə  isə  borcalana  çevrilirlər.  1990-cı  ildən  başlanmış  bazar 
münasibətlərinin  formalaşması  kredit  əlaqəli  subyektlərin  statusunun  dəyişilməsinə 
gətirib  çıxartmışdır.  Bu  ümumilikdə  mülkiyyət  münasibətlərində  böyük 
dəyişikliklərlə  əlaqədardır.  Mülkiyyət  haqqmda  ölkə  qanunu  mülkiyyət  formalarmm 
bərabər  hüquqluğunun,  müxtəlif  istiqamətdə  fəaliyyət  göstərmək  hüququnu  tələb 
etmiş  və  dövlət  mülkiyyətinin  inhisarmı  aradan  qaldırmışdır.  Bank  fəaliyyətini 
sahəsində  mülkiyyət  münasibətləri  bank  və  bank  fəaliyyətinin  əsaslarmı  müəyyən 
etmiş xüsusi qanunlar ilə tənzimlənmişdir. Respublikada istehsalm təmərküzləşməsi, 
dövlətləşmə  və  iqtisadiyyatm  inhisarlaşması,  mülkiyyətin  özəlləşdirilməsi  prosesi 
sahibkarlıq subyektlərinin və baknlarm kəskin şəkildə artmasma gətirib çıxarmışdır. 
Beləliklə,  Azərbaycan  Respublikasmda  xüsusi,  dövlət,  bələdiyyə  və  ictimai  birliklər 
mülkiyyətində  olan  müəssisələr  fəaliyyət  göstərə  bilər.  Bundan  əlavə,  əmlakm 
birləşdirilməsinə  əsaslanan  mülkiyyətin  qarışıq  formalı  müəssisələri  də  ölkə 
ərazisində fəaliyyət göstərə bilər. 
Təsərrüfatm kassa xitmətləri və kredit-hesabları ilə məşğul olan kommersiya bankları 
«Banklar və bank fəaliyyəti haqqmda» qanuna əsasən, mülkiyyətin müxtəlif formaları 
şəklində respublika ərazisində yaradıla bilərlər (eləcə də xarici kapitalm cəlb olunması 
ilə). 
Bank kreditləri sahəsində bizim ölkəmizdə əhali kreditor və borca- lan kimi fəaliyyət 
göstərir. 
Dövlət,  kredit  münasibətlərinin  subyekti  kimi  son  vaxtlara  qədər,  yalnız  kreditin 
dövlət formasmda iştirak edirdi (burada kreditorlar əhali idi). 
Hal-hazırda  isə  bank  kreditlərinin  subyektləri  müxtəlif  səviyyəli  dövlət  hakimiyyət 
orqanları da ola bilər. Kommersiya bankları onlara qısamüddətli kreditlər təqdim edir; 
a)kassa uyğunsuzluğunun təmin edilməsi üçün; 
b)büdcə kəsirinin təmin edilməsi üçün; 
v) sosial-iqtisadi inkişaf məqsədli proqramlarım maliyyələşdirilmə- si üçün 
KitabYurdu.az 
119
 

---