Mundəricat I böLMƏ. Konstitusiya hüququnun ümumnəzəri
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I I I B O L M Ə DÖVLƏTİN KONSTİTUSİYA ƏSASLARI VƏ SOSİAL-HÜQUQİ MAHİYYƏTİ
- § 1. Xalq hakimiyyəti
I I I B O L M Ə DÖVLƏTİN KONSTİTUSİYA ƏSASLARI VƏ SOSİAL-HÜQUQİ MAHİYYƏTİ Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının ilk bölməsi dövlət və cəmiyyətlə bağlı münasibətlərin tənzimlənməsinə həsr olunub. Burada nizama salman münasibətlər dolayısı ilə və ya birbaşa digər sosial institutlara toxunur. Dövlət və xalq konstitusiya hüququnun əsas subyektlərin- dəndir. Onların hüquqi statusu da bir-birilə münasibətdə müəyyənləşir. Dövlətin bir çox keyfiyyətləri və ya cəmiyyətin bir sıra əlamətləri məhz qarşı tərəfə - dövlətə, cəmiyyətə nəzərən onu xarakterizə edir. Məsələn, hüquqi dövlət
nəinki hakimiyyətlərin bölgüsündə, həm də cəmiyyətdə mövcud olan sosial təsisatların nizamlanmasında dövlətin həmin subyektlərə özünüidarəetmə imkanı verməsi ilə xarakterizə olunur (cəmiyyətə görə dövlət əlamətinin müəyyən edilməsi). Cəmiyyətin siyasi mədəniyyəti, düşüncəsi dövlətin idarə olunmasında gedən proseslərdə maraq və iştirak səviyyəsi ilə müəyyənləşir (dövlətə görə cəmiyyətin əlaməti). Totalitar dövlət sosial həyatın bütün sahələrinə müdaxilə ilə xarakterizə olunur (cəmiyyətə görə dövlətin əlaməti müəyyən olunur). Hüququn subyekti kimi insan da cəmiyyətin yetirməsidir və ondan kənarda mövcud deyildir. İnsan cəmiyyət içərisində məhz başqalan ilə münasibətdə sosial subyektdir və hüquq və vəzifələrin real daşıyıcısı kimi çıxış edir. Konstitusiya cəmiyyətin əsaslanm nizama salmaqla bir növ insanın, şəxsiyyətin yaşadığı sosial mühiti qaydaya salır və insan üçün daha müvafiq şərait yaradır. Ümumiyyətlə, dövlət və cəmiyyətin konstitusiya hüququnda nisbəti mə — 67 — sələsi həmişə eyni olmamışdır. İlk konstitusiyalarda daha çox dövlətdən bəhs olunur, dövlət orqanlarının fəaliyyəti nizama salınırdı. Bu da həmin dövrün siyasi-hüquqi doktrinalarının inkişafı ilə bağlı idi. Bir qədər sonra cəmiyyətin üzvü qismində şəxsiyyətin hüquqları konstitusiyalarda nizamlanmağa başladı. Cəmiyyətdə baş verən proseslərin getdikcə mürəkkəbləşməsi, sinfi
ziddİ 3 ^ətlərin kəskinləşməsi, dövlətə təsir imkanlarının artması və s. faktorlar ona gətirib çıxardı ki, müxtəlif konstitusiyalarda artıq cəmiyyətin özünün ayrı-ayrı tərəfləri bir bütöv institut kimi nizamlanmağa başlandı. Bu cür nizamasalma əsrin əvvəllərində sinfi ziddiyyətlərin qarşısını almaq və ya marksist doktrinasının təsiri ilə cəmiyyəti tamamilə arzuolunan inkişafa yönəltmək xarakteri daşıyırdı (qərb konstitusiyalarında həmkarlar ittifaqlarının qadağan olunması, sonra meydana gələn sosialist dövlətlərinin konstitusiyalarında cəmiyyətin sinfi quruluşunun möhkəmləndirilməsi və s.). Totalitar dövlətlərin inkişafı üçün konstitusion zəmin olan bu cür normativ nizamasalma məhz keçmiş SSRİ-nin konstitusiyalarında ən yüksək inkişafa çatmışdır. Qərb dövlətlərində ikinci dünya müharibəsindən sonra qəbul olunan konstitusiyalarda az da olsa hakimiyyətin formalaşdırılması və s. ilə bağlı məsələlərdə cəmi}^ətə demokratik dəyərlər baxımından yanaşılır. Ümumiyyətlə, dövlət və cəmiyyət ilk dəfə Makiavelli tərəfindən fərqləndirildikdən sonra onlara
hüquqi doktrinalarda münasibət ikiləşdi. İndi müasir dövrün sosial-siyasi həyatında dövlətin təsirinin məhdudlaşdırılmasmı (yeni liberalizm) və ya onun tamamilə aradan qaldırıma- sını tələb edən (anarxizm) nəzəriyyələrdən tutmuş, dövlətin təsirinin gücləndirilməsini irəli sürən (etatizm) nəzəriyyələrə qədər ən müxtəlif fikirlərə, cərəyanlara rast
gəlmək mümkündür. Müasir dövrdə dövlətin və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqələrinin nizamlanması meyli sosial həyatın mürəkkəbləşməsi, əhalinin dövlətə münasibətdə aktivliyinin artması, dövlət hakimiyyətinin qapalı sistemdən müxtəlif sosial institutların təsir edə biləcəyi açıq sistemə çevrilməsi, dövlət və cəmiyyətin qarşılıqlı asılılığının artması və s. ilə bağlıdır. Dövlətə yalnız gözətçi rolunu ayıran klassik liberalizmin praktiki olaraq özünü doğrultma- ması (ümumdünya iqtisadi böhranı) da bu prosesin güclənməsinə təsir etmişdir. Dövlət və cəmiyyətin qarşılıqlı münasibətlərinin konstitusiyalarda nizamlanmasının başqa bir səbəbi də onların birgə mövcudluğundadır. Bəşəriyyətin inkişafının ilkin, çox qısa mərhələsi istisna olmaqla, qalan bütün digər mərhələlərdə dövlət və cəmiyyət birgə mövcud olmuş və inkişaf etmişlər. Elə buna görədir ki, dövlətlə bağlı klassik nəzəriyyələrdə dövlətin üç əsas, atributiv əlamətlərindən biri kimi əhali çıxış edir. Daha sonralar bu üç əlamətə (ərazi, əhali, hakimiyyət) daha ikisi - suverenlik və hüquq da əlavə edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında da dövlət və cəmiyyət arasındakı münasibətlər məhz hər iki kateqoriyanın əsas, vacib tərəfləri nizamlanmaqla qurulur. § 1. Xalq hakimiyyəti Qeyd etdiyimiz kimi, xalq konstitusiya hüququnun əsas subyektlərindən biridir. Xalqın subyekt olmasının ən bariz nümunəsi referendumda (ümumxalq səsverməsi) və seçkilərdə iştirakı və bu yolla hakimiyyəti təşkil etməsidir. Konstitusiyanın 1-ci maddəsinə görə, Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi Azərbaycan xalqıdır. Xalqın hakimiyyətin mənbəyi kimi — 69 — Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|