MüNDƏRİcat

III.8. Neft yataqlarının işlənilməyə cəlb edilməsi və

neftçıxarma prosesinin tənzimlənməsi

Yataqların işlənilmə effektivliyi onların bu prosesə cəlb edilmə dərəcəsindən də asılıdır. Neftçıxarma prosesi kifayət qədər quyularla başlanmışsa, burada əlverişli ümumi hidrodinamiki bir mühit yaranır. Belə şəraitdə yatağın həcmindəki neftin müəyyən istiqamətlərdə hərəkəti təmin edilir (şək.III.20).

Şəkil III.20 Su-neft konturunun bərabər hərəkət prinsipi

Yatağın sahəsi böyük olduqda geoloji müxtəliflik şəraitində su-neft konturunun bərabər hərəkətini təmin etmək üçün suvurma prosesi müxtəlif modifikasiyalar ilə həyata keçirilir (şək.III.21.).

Şəkil III.21. Yatağa suvurma prosesinin tətbiqində bərabər sürətli işlənilmə

sxemi.
Əksinə - bu dövrdə quyuların sayı az olduqda yataq həcmində səlis flüid axımına rast gəlinmir (şək.III.22).

Şəkil III.22 Neft yatağının qeyri-bərabər işlənilməsi

Belə hallarda ümumi drenaja qoşulmayan sahələr yaranır ki, onlarda olan neft ehtiyatlarını sonradan realizə etmək çox çətin olur. Odur ki, işlənilmə layihələri tərtib edilərkən məhsuldar layın həcminin bütövlükdə ümumi drenaj sisteminə cəlb edilməsi nəzərdə tutulur. Belə qəbul edilir ki, yatağın həcmi işlənilməyə nə qədər aktiv cəlb edilə bilərsə, o qədər də burada toplanmış neft yığımların realizəsi çox olar. O da məlumdur ki, yatağı işə salarkən quyuların sayı və iş rejimi (o cümlədən vurucu quyular) layihə sənədlərinə müvafiq olmadıqda yataq həcmindəki neftlərin hərəkəti zəif və qeyri bərabər olur (şək.III.22). Azərbaycanın bəzi yataqlarında da belə hallara rast gəlinir. Burada istismar quyu fondunun əsas hissəsinin işə salınmasına baxmayaraq həmin laya su vurulmur və ya ləng templərlə vurulur. Bütün bu çatışmamazlıqlar yatağın işlənilmə ilə əhatəsini çətinləşdirir.

Beləliklə, bütün texniki imkanlar vasitəsilə - istismar və vurucu quyularla – neft yatağı işlənilməyə cəlb edilir.

Hərgah yataqda neftçıxarma prosesi yalnız təbii enerji vasitəsilə aparılırsa, onun işlənilməyə cəlb edilmə dərəcəsi aşağıdakı düsturla ifadə oluna bilər.

Burada K_ic –yatağın işlənilməyə cəlb edilmə dərəcəsi;

V_ic- yataq həcminin işlənilməyə cəlb olunmuş hissəsi;

V_ü- həmin yatağın ümumi həcmidir.

Qeyd edək ki, işlənilmənin ilk mərhələsində layihədə nəzərdə tutulmuş quyu fondunun qazılması mümkün olmadığından yataq işlənilmə ilə tam əhatə edilə bilmir, yəni K_ic<1. Sonralar (işlənilmənin II və III mərhələlərində) yataq quyu şəbəkəsi ilə tam təmin olunduqda, onun işlənilməyə maksimum cəlb edilməsinə nail olunur.

Qaz yataqlarında isə bu problem bir qədər başqa formada təzahür edir. Lay şəraitində qaz böyük sürətlə hərəkət etmə qabiliyyətinə malik olduğundan, yatağı nisbətən az quyularla işlənilməyə cəlb etmək olur (K_ic=1). Əlbəttə, göstərilən proses qaz yatağının əlverişli geoloji şəraitlərində baş verir.

Neft yatağına suyun vurulması onun işlənilmə effektivliyini artırırsa da, bu proseslə yatağın bütün həcmini həmişə əhatə etmək olmur: vurucu quyuların sayı, yerləşdirilməsi, vurulan suyun həcmi və s. amillərdən asılı olaraq onun həcmi müxtəlif dərəcədə bu prosesin təsirinə düşür, yəni

burada K_s.ə - yatağın su ilə sıxışdırılmasının əhatə dərəcəsi;

V_s.ə - yatağın vurulan su ilə sulaşdırılan həcmi;

V_ü - həmin yatağın ümumi həcmidir.

Hər iki əmsalın qiymətləri yatağın geoloji-fiziki göstəricilərinin paylanmasından, qeyri-bircinslilik dərəcəsindən və s. asılıdır. Layların bölünməsi və keçiriciliyi, neftlərin özlülüyü, lay təzyiqi və s. xüsusiyyətləri yatağın işlənilməyə cəlb edilmə dərəcəsinə öz təsirini göstərir. Odur ki, neft yataqlarının işlənilməyə cəlb edilməsi üçün müxtəlif geoloji və texnoloji amillərin rolu nəzərə alınmalıdır.

Yatağın işlənilməyə cəlb edilmə dərəcəsini öyrənmək üçün xüsusi xəritələr qurulur. Bu xəritələrdə yatağın sahəsi və kəsilişində işlənilmə zonaları və işlənilmə layları müəyyən olunur.

Bu tip xəritələri tərtib etmək üçün müvafiq məlumatların mövcud olması tələb olunur. Məsələn, qarışıq rejimli neft yatağında suvurmanı tənzimli aparmaq üçün yataqda su-neft konturunun hərəkəti və laya vurulan suyun bu hərəkətə təsiri təyin olunmalıdır (şək. III.21).

Beləliklə, neft yataqlarının işlənilməsi onların daimi nəzarətdə olmasını tələb edir: neftin, qazın və suyun hasilat dinamikası, lay təzyiqi, sulaşmanın cari dövrdəki göstəriciləri və onların gələcəkdə dəyişmə dərəcələri öyrənilməlidir.

İstismar və vurucu quyular işlənilmə layihələrinə müvafiq olaraq ilkin debitlə işə salınmalıdır. Gündəlik hasilatlar ölçülməli və hər hansı dəyişmələr aşkar edilməli, səbəbləri isə aydınlaşdırılmalıdır. Məsələn, hər hansı bir quyunun hasilatında suyun olması və sonrakı artımı onun mənşəyinin tədqiq edilməsini tələb edir: suların laboratoriya analizləri vasitəsilə kənar, lay və ya digər laylara (aşağı və ya yuxarıda yatan) mənsubluğu öyrənilməli və təcrid edilmə (izolə) işlərinin aparılmasının məqsədəuyğunluğu əsaslandırılmalıdır.

İşlənilmənin digər əsas göstəricisi neft ehtiyatının realizə sürətidir. Məhsuldar layın bu göstəricisini işlənilmə tempi ilə səciyyələndirirlər. Bu da bir ildə hasil edilmiş neftin həcminin onun ilk çıxarılabilən ehtiyatının ümumi həcminə olan nisbətidir və faizlə ifadə olunur. İşlənilmə tempinin qiyməti prosesin mərhələlərindən, yatağın geoloji quruluşundan, quyularının sayından və s. asılı olaraq geniş miqyasda dəyişilə bilər.

Məsələn, respublika mədənlərində qarışıq rejimli yataqlarda I və II mərhələlərdə tempin qiyməti 10-12% qeydə alınmışdır. Neftdə həll olunmuş qaz rejimində də belə bir səviyyəyə nail olmaq mümkün olunmuşsa da, onun müddəti çox qısa olmuşdur (1-2 il). Yatağın sahəsi böyük, geoloji müxtəlifliyi yüksək olan hallarda, hətta işlənilmənin ilk mərhələlərində yüksək neftçıxarma tempini təmin etmək çox çətindir. Yataqların işlənilməsinin IV mərhələsində temp 2%-dən aşağı olur. Bu dövrdə də onun sonrakı enməsinin qarşısı alınmalıdır. Bu məqsədlə müvafiq geoloji-texniki tədbirlər həyata keçirilməlidir.

İşlənilmənin bütün dövrlərində tempin dəyişmə dinamikası diqqət mərkəzində olmalıdır. Onun tənzimlənilməsi üçün yeni quyular (işlək, vurucu) qazılmalı, suvurma prosesinə dəyişmələr edilməli, geoloji-texniki tədbirlər həyata keçirilməlidir.

Yatağın işlənilmə prosesini daim diqqət mərkəzində saxlamaq üçün onun lay təzyiqinin sahəvi dəyişmələri haqqında məlumatlar almaq vacibdir. Bunun üçün quyularda müvafiq ölçülər aparılmalı və müxtəlif dövrlər üçün izobar xəritələri qurulmalıdır. Belə ki, onlar dinamik lay təzyiqinin sahəvi paylanmasını əyani şəkildə göstərirlər. Qurulmuş xəritələrin müqayisəli analizi layın müxtəlif hissələrində təzyiq düşküsü haqqında məlumatların alınmasını təmin edir.

Dəyişmələrin kəskinlik dərəcəsini riyazi statistikanın müvafiq meyarları vasitəsilə (Stüdent, Bartret, Fişer, Koxran) müəyyən etmək olar. Yataqların işlənilməsi prosesində lay temperaturunun da tədqiqi diqqət mərkəzində olmalıdır. Belə ki, bu göstəricinin qiyməti neftin özlülüyünə, son nəticədə onun hərəkətetmə qabiliyyətinə əsaslı təsir edir. Hər hansı bir məhsuldar layın temperaturu və onun yatım dərinliyindən asılı dəyişmələrini təyin etmək üçün quyularda elektrik termometrləri ilə ölçülər aparılır. Onun işlənilmə dövrlərindəki dəyişməsini isə həmin dövrlərdə aparılmış ölçü qiymətlərinin müqayisəli analizi vasitəsilə müəyyən etmək olar. Belə tədqiqatlar ölkəmizin yataqları üçün də aparılmış, nəticələri isə hazırkı dərsliyin müvafiq bölməsində verilir.

Alınan geoloji-mədən və riyazi təhlillərin nəticələrinin kompleks öyrənilməsi vasitəsilə yatağın işlənilməsi üçün tənzimləmə əməliyyatı aparıla bilər: yataqdan maye hasilatına, laya vurulan suyun həcminə və paylanılma xüsusiyyətlərinə düzəlişlər verilir. Nəticə etibarı ilə yatağın hidrodinamik vəziyyətinin aktivliyi təmin edilməlidir ki, bu da məsaməli mühitdə neftin hərəkətinə müsbət təsir göstərməlidir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, layın işlənilməsində tətbiq olunan geoloji-texnoloji tədbirlər yalnız vaxtında həyata keçirildikdə effektli olur. Müşahidə nəticələrinə görə, geoloji-texniki tədbirlər gecikdirildikdə onların effektivliyi cuzi olur və layda bərpa olunmaz proseslər də baş verə bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, yataqların işlənilməsində mütərəqqi üsulların imkanlarından da istifadə edilir. Layların neftverimini artıran fiziki-kimyəvi, istilik və s. təsirlərlə, eləcə də horizontal (üfüqi) quyularla da məhsuldar layın işlənilmə sisteminə təsir edilir ki, bu da son nəticədə onun ehtiyatından maksimum istifadəyə şərait yaradır.

Beləliklə, ənənəvi geoloji-mədən üsulları ilə yanaşı yeni tətbiq olunmuş üsullar vasitəsilə dinamik sistem olan neft yataqlarının işlənilmə proseslərini tənzimləmək imkanları yaranır. Bu proses isə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, məsaməli mühitdə lay flüidlərinin hərəkətinin istənilən kimi istiqamətləndirilməsini nəzərdə tutur. Bu isə olduqca mürəkkəb bir şəraitdə aparılır: layın çox saylı parametrləri, onların sahəvi, dərinlik və işlənilmə dövrlərindən asılı müxtəlif dəyişmələrə məruz qalması və s. Tənzimlənmənin əsas məqsədi yatağın ehtiyatlarından istifadə dərəcəsinin layihə sənədlərinə müvafiq qiymətlərinə çatdırmaqdan ibarətdir.

Neft yataqlarının işlənilmə prosesini tənzimləmək prinsipi onların geoloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq seçilir. Təbiətdə neft yataqları təkrarolunmaz xüsusiyyətə malik olduqlarından onların hər biri üçün müvafiq tənzimlənilmə sistemi tətbiq olunmalıdır.

Aşağıda misal olaraq onların bir neçəsi üçün tənzimlənilmə üsulları verilir.

I misal. Eni 3-4 km olan, geoloji quruluşu sadə (layın kəsilişində laylaşma qeyd olunmur), neftin özlülüyü az, rejimi – subasqıdır. Bu tip yataqlarda işlənilmə prosesini tənzimli aparmaq üçün ilk su-neft konturunun bərabər hərəkətinə nail olmaq lazımdır.

Belə ki, yalnız bu halda layın kəsilişi üzrə kənar suyun hərəkəti buradakı neftlərin maksimum yuyularaq quyu dibinə süzülməsinə gətirə bilər. Bu prosesi idarə etmək üçün quyularda sistematik ölçü işləri aparılmalıdır (gündəlik hasilat, vaxtaşırı lay təzyiqi və s.)

Hər hansı bir quyuda vaxtından əvvəl sulaşma baş verdikdə onun səbəbi araşdırılmalıdır. Əgər su digər laydan axma vasitəsilə yatağa daxil olmuşsa, təcrid işləri aparılmalıdır. Su fiziki-kimyəvi xassələrinə görə yatağın özünə məxsusdursa, onda onu kontur suyu kimi qəbul etmək olar. Belə olduqda kontur sularının qeyri-bərabər hərəkətinin qarşısını almaq üçün həmin quyu dayandırılır.

II misal. Neft yatağının eni 4-5 km-dən, uzunluğu isə 10 km-dən artıq, geoloji quruluşu mürəkkəb, neftin özlülüyü isə yüksəkdir.

Belə yataqların işlənilmə sistemini tənzimli aparmaq üçün istismar quyu şəbəkəsi seçilir, vurucu quyular konturarxası və konturdaxili kombinasiya ilə yerləşdirilir.

Belə olduqda dinamik sistem mürəkkəb olsa da, tənzimlənilə bilər. Bir tərəfdən istismar quyularında hasilat, digər tərəfdən vurucu quyularla su təsirinin həcmi layın hidrodinamik vəziyyətinin daimi aktivliyini təmin edir və layda ehtiyatın bərabər realizəsinə şərait yaradır. İşlənilmənin belə tənzimlənilməsinə yatağın bərabər sürətli işlənilmə prinsipi deyilir.

Qaz yataqlarının işlənilməsində tənzimlənilmə əməliyyatı da neft yataqlarında olan prinsiplərə müvafiq aparılır. Burada da işlənilmənin əsas tələbatı olan layın qaz ehtiyatından maksimum istifadə edilməsi yerinə yetirilməlidir. Yatağın geoloji quruluşundan, xüsusi ilə onun təbii rejimindən asılı olaraq işlənilmədə qazın quyulara doğru bərabər hərəkəti təmin olunmalı, layda işlənilmə ilə əhatə olunmayan sahələr olmamalıdır.

İşlənilmə prosesinin qiymətləndirilməsində Şuxartın nəzarət xəritələrinin tətbiqi

Məlum olduğu kimi, yataqlara qazılan quyulardan flüid hasilatı həmin yataqların statik vəziyyətini pozaraq dinamik sistemə çevirir. Bu sistemin parametrləri sabit qalmadığından sistemin özünün də inkişafı müxtəlif cür gedə bilər. Neft yataqları dinamik sistem olmaqla işlənilmə parametrlərinin dəyişməsindən asılı olaraq neftçıxarma dinamikasını ən müxtəlif formalarına gətirib çıxarır. Odur ki, neft yataqları işlənilməyə verilən andan onun sonunadək dinamik sistem kimi tədqiq olunmalıdır. Burada neft hasilatının dinamikası ilə yanaşı bu dinamikanı formalaşdıran lay parametrlərinin də zaman çərçivəsində dəyişmələri də tədqiq olunmalıdır. Belə tədqiqatlar neft yataqlarının hasilat dinamikasının tənzimlənilməsinə imkan verir. Bu tələbatı təmin etmək üçün dinamik üsulların imkanlarından geniş istifadə edilməlidir.

Neft yataqlarının işlənilmə prosesini qiymətləndirmək üçün statistikada Şuxart tərəfindən təklif olunmuş “nəzarət xəritələrinin” imkanlarından istifadə edilməsi məqsədəuyğundur.

Nəzərdə tutulur ki, yataq istismara verildikdən sonra onun illik neft hasilatı müəyyən dəyişmələrlə səciyyələnir. Dəyişmələrin xarakteri isə yatağı səciyyələndirən təbii-geoloji və texnoloji parametrlərdən asılıdır. Odur ki, işlənilmə prosesinin effektivliyini artırmaq üçün yataq parametrlərinin hər birinin qiymətlərinin optimallaşdırılmasına nail olmaq lazımdır.

Yataq parametrlərinin optimallaşdırılması dedikdə, həmin parametrlərin optimal işlənilmə prosesini təmin edən sərhəd qiymətlərinin təyin olunması nəzərdə tutulur. Qeyd edilən tənzimləmə sərhədlərinin təyin edilməsinin riyazi qoyuluşu Şuxart tərəfindən əsaslandırılmışdır. Onun təklif etdiyi modeldə öyrənilən dinamik sistemlərin optimal səviyyələri (alt və üst tənzimlənmə sərhədləri) müvafiq dəqiqlik ilə aşkar edilir. Əgər müşahidə qiymətləri həmin sərhədlər hüdudunda olarsa, proses statistik idarə olunan hesab olunur. Prosesin bu sərhədlərdən kənara (alt və üst) çıxdığı zamanlarda isə onun optimallığı pozulur.

Qeyd etmək lazımdır ki, nəzarət xəritələri üsulu prosesin effektivliyi haqqında məlumatı bilavasitə onun inkişafı (dinamikası) zamanı verir, tənzimləmə zonasından çıxma vaxtını və səbəblərini müəyyən etməyə kömək edir. Şuxart nəzarət xəritələrinin tərtibi zamanı alt və üst tənzimləmə sərhədləri aşağıdakı kimi tapılır:

; .

burada, X_alt və X_üst – müvafiq olaraq alt və üst tənzimləmə sərhədləri;

– dinamikası müşahidə olunan parametrin orta qiyməti;

– parametrin amplitudlarının orta qiyməti;

d – əmsaldır, qiyməti xüsusi cədvəldən götürülür və 1,128 bərabərdir.

Neft yataqlarının hasilat dinamikasının qiymətləndirilməsində də bu üsulun tətbiqi əsaslandırılmışdır (B.Ə.Bağırov, 2002). Burada illik neft hasilatı dinamikasının optimallıq dərəcəsini müəyyən etmək üçün aşağıdakı mülahizələrə istinad edilmişdir. Yataq istismara veriləndən sonra onun hasilatı müxtəlif dəyişmələrə (əvvəlcə artmağa, sonralar isə müxtəlif intensivliklə azalmağa) məruz qalır. O da məlumdur ki, hasilatın dəyişməsinə müxtəlif amillər öz təsirini göstərir. Odur ki, neftçıxarma prosesini qiymətləndirmək üçün onun dəyişən göstəricilərinin illər üzrə variasiya hüdudlarının müəyyən edilməsi məsələsi qarşıya çıxır. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu hüdudların yuxarı (maksimum) və aşağı (minimum) sərhədlərinin qiyməti lay parametrlərinin illər üzrə inkişafının xarakteri haqqında əsaslandırılmış fikir söyləməyə imkan verir. Belə ki, bu qiymətlərdən kənara çıxan bütün hallar prosesin optimallığının pozulmasını sübut edir: əgər müşahidə qiymətləri verilən hüdudlarda qeyd olunursa, bu halda neftçıxarma prosesi optimal sayılır. Həmin qiymətlər bu hüdudlardan kənara çıxırsa, onda prosesin optimal olmadığı sübut olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, neft yataqlarının işlənilmə prosesinin zaman sırasında qiymətləndirilməsi yalnız neft hasilatının yatağın potensial imkanları çərçivəsində optimallığı haqqında mülahizələrlə bitmir. Burada yataq hasilatının optimal zonadan çıxma səbəblərinin müəyyən edilməsi və belə halda müvafiq qərarlar qəbul edilməsi ön plana çıxır. Odur ki, burada neft hasilatı ilə yanaşı bəzi parametrlərin də (su hasilatı, istismar quyuların sayı və bir quyuya düşən neft hasilatı və s.) əyriləri təhlil olunmalıdır.

Şuxartın nəzarət xəritələri ilə dinamik proseslərin qiymətləndirilməsi haqqında ətraflı məlumatlarla bu dərsliyin “Əlavələr”ində tanış olmaq olar.

İndi isə Şuxartın nəzarət xəritələrindən istifadə etməklə hipotetik yatağın timsalında neftçıxarma prosesinin tədqiqinə baxaq.

Yataq 1957-ci ildə iki istismar quyusu ilə işlənilməyə verilmişdir. Qısa vaxtdan sonra onun illik hasilatı 338 min ton səviyyəsinə çatmışdır (1963-cü il) . Sonra hasilat düşküsü müşahidə olunaraq illik hasilat 8 min ton səviyyəsinə çatmışdır (1988-ci il). Bu dövrdən sonra illik neft hasilatı 2001-ci ilə qədər 10-20 min ton intervalında dəyişmişdir. Yalnız 2009-cu ildə illik neft hasilatı yüksələrək 71 min ton səviyyəsinə çatmışdır. Dinamik prosesi qiymətləndirmək üçün yataqdan çıxarılan illik su hasilatı, istismar quyularının sayı, laya vurulan suyun illər üzrə miqdarı və vurucu quyuların sayı üzrə müvafiq nəzarət xəritələri qurulmuşdur (bu göstəricilər üçün dəyişmələrin orta qiyməti, üst və alt tənzimlənmə sərhədləri də qeyd olunmuşdur (şək.III.23). Göründüyü kimi bu yatağın işlənilmə prosesinin uzun bir dövründə illik neft hasilatı optimal sərhədlərdən kənara çıxmışdır (1961-1974-cü illərdə üst sərhəddən yuxarıda, 1979-2001-ci illərdə isə alt sərhəddən aşağıda). 2001-ci ildən sonra illik neft hasilatı yenidən tənzimlənmə zonasına qayıtmış və hazırda da bu mövqedə yerləşir. Göründüyü kimi hipotetik yatağın dinamik prosesi mürəkkəb formada inkişaf etmişdir.

Şəkil III.23. Neft yatağının işlənilmə göstəricilərinin Şuxart xəritələri ilə təsviri

Bu formanın yaranma səbəblərini araşdırarkən məlum olmuşdur ki, illik neft hasilatının miqdarı istismar quyularının sayından əsaslı surətdə asılıdır. Hətta işlənilmənin son dövründə quyuların sayının 4-8-ə çatması belə illik neft hasilatının kəskin artmasına imkan vermişdir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, son dövrdə neftçıxarma dinamikasına yataqdan illik su hasilatının artımı da müəyyən təsir etmişdir. Maraqlıdır ki, bu yataqda xeyli sayda (10-21 quyu) vurucu quyularla tətbiq olunan suvurma prosesi işlənilmə prosesinə müsbət təsir göstərməmişdir (şək. III.23).

III.9. Qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənilmə xüsusiyyətləri

Qaz və qaz-kondensat yataqları əsasən çox böyük dərinlikdə (3-4 km və daha çox) yatan laylarla əlaqədardır. Onlar ən müxtəlif yatma şəraitləri ilə səciyyələnirlər (struktur, tektonik, ekran və s.). Bu tip karbohidrogenlərin yanacaq-enerji kompleksindəki rolu olduqca böyükdür. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda da xeyli sayda qaz və qaz-kondensat yataqları kəşf edilərək işlənilir (Qaradağ, Bahar, Cənub, Şah-Dəniz və s.).

Qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənilmə sistemləri neft yataqlarında olduğu kimi onların ehtiyatlarından maksimum istifadə edilmə tələbini qarşıya qoyur. Bu tələbatı təmin etmək üçün müvafiq işlənilmə layihələri tərtib olunmalıdır. Burada qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənilməsində ümumi və spesifik məsələlərin həlli tələb olunduğundan, onların xüsusiyyətləri aşağıda verilir.

Qaz yataqları

Müxtəlif yaşlı çöküntü kompleksləri ilə əlaqədar olmaqla qaz yataqları bir və ya çox laylı ola bilər. Onların kollektor xassələrinin əsasını məsaməli, çatlı, kavernalı süxurlar təşkil edir. Bu yataqlarda qaz əsasən (94-99%) metandan ibarətdir. Onların tərkibində az miqdarda etan və propanın iştirakı da istisna deyil.

Yataq çoxlaylıdırsa, onu neft yatağında olduğu kimi ayrı-ayrı istismar obyektlərinə bölərək işlənilməyə verirlər. Bu tip yataqlarda iki və ya daha çox layın birgə işlənilmə üsulu da tətbiq edilə bilər.

Qaz yataqlarının rejimi əsasən qaz və subasqı formalarında özünü göstərir. Onların işlənilməsi yalnız təbii enerji mənbəyi ilə həyata keçirilir (qaz yataqlarında laya su vurulmur). Onu da qeyd etmək vacibdir ki, burada lay enerjisinin təzahürü mahiyyətcə neft yataqlarından kəskin fərqlənir: neft yataqlarında ən effektli olan subasqı rejimi qaz yataqları üçün arzuolunmazdır.

Belə ki, subasqı rejimində kənar sular laya intensiv və qeyri bərabər hərəkət edir, onun qazlılıq sahəsini ayrı-ayrı hissələrə bölür. Nəticədə quyuların istismarı mürəkkəbləşir. Onu da qeyd edək ki, qaz yataqları sulaşdıqda quyularda izolə (təcrid) işləri effektli olmur və çox vaxt onların istismardan çıxmasına gətirib çıxarır. Su ilə parçalanmış qazlı sahənin ehtiyatından səmərəli istifadə etmək üçün isə yeni quyular qazılır və işlək fondun hasilatının tənzimlənilməsi həyata keçirilir.

Yataq qaz rejimlidirsə (ətraf sular hərəkət etmədikdə), onun işlənilmə prosesini daha effektli aparmaq olur. Belə yataqlarda layın geoloji şəraitindən (geoloji müxtəliflik, keçiricilik və s.) asılı olaraq quyu şəbəkəsi seçilir. Qazın neftə nisbətən daha aktiv hərəkətini nəzərə alaraq qaz yataqlarında quyular arasında məsafə daha çox götürülür (500-700 m və daha çox). Belə laylarda yeganə qazdinamiki sistem yaranır: tədricən enməkdə olan lay təzyiqi yatağın bütün sahəsini əhatə edir. Tədqiqatlar göstərir ki, qaz yataqlarında lay təzyiqinin aşağı enməsi ona yuxarıda yatan layların təsirini (dağ təzyiqini) artırır. Bu isə öz növbəsində süxurların keçiriciliyini və məsaməliyini azaldır ki, bu da quyuların istismarını mürəkkəbləşdirə bilər.

Qaz-kondensat yatağı

Təbiətdə karbohidrogen yataqları ilk olaraq neft və qazdan ibarət olurlar. Yataq əmələgəlmə proseslərində strukturun enməsi baş verdikdə (yatma dərinlikləri artdıqca) lay təzyiqi də artır və təxminən 25-30 MPa-ya çatdıqdan sonra neft qazla qarışır və bir fazalı faydalı qazıntıya çevrilir. Bu prosesə buxarlanma və ya kondensasiya prosesi, başlanğıc həddinə isə kondensat əmələgəlmə sərhədi deyilir. Müxtəlif region və yataqlarda bu sərhədin qiyməti geniş diapazonda dəyişir. Yataq işlənilməyə verildikdən sonra burada tədricən lay təzyiqi aşağı düşür və əks proses baş verir: lay təzyiqinin səviyyəsi kondensat əmələgəlmə həddinə çatır. Onda layda kondensat əmələgəlmə prosesi baş verir: qazdan maye fraksiyası kimi kondensat ayrılır və süxur məsamələrinə hopur. Bu prosesə retroqrad təzahürü də deyilir. Kondensatın layda yaranması əslində onun hasil edilməsini qeyri-mümkün edir. Odur ki, retroqrad təzahürünün qarşısının alınması vacibdir. Bu məqsədlə müvafiq tədbirlər həyata keçirilməlidir. Tədbirlər müxtəlif olsa da, onlar xarakter etibarı ilə yatağın işlənilməsində lay təzyiqinin kondensatəmələgəlmə həddindən aşağı enməsinin qarşısını almağa kömək etməlidirlər. Bu məqsədlə laya aşağıdakı təsir üsullarından istifadə edilir:

1. Laya suyun vurulması. Bu üsulla layın təzyiqini saxlamaq üçün yatağın quruluşundan asılı olaraq vurucu quyular yerləşdirilir. Vurulan suyun həcmi laydan hasil edilən qazın həcminə müvafiq qəbul edilir. Proses işlənilmənin əvvəlindən həyata keçirilməlidir. Ondan müvəffəqiyyətlə istifadə edilirsə, yataqdan eyni zamanda qazla bərabər kondensat da çıxarıla bilər. Lakin suvurma prosesinin qaz-kondensat yataqlarının işlənilməsində tətbiqi çox vaxt müxtəlif mürəkkəbləşmələrlə qarşılaşır. Belə ki, yatağa vurulan su yüksək keçiriciliyə malik laylarla istismar quyularına doğru qeyri-bərabər hərəkət edib onları sıradan çıxarır. Bundan əlavə, laya vurulan suyun qeyri-bərabər hərəkəti yatağın qazla doymuş sahəsini müxtəlif zonalara parçalaya bilər. Belə hallarda yatağın son qazvermə əmsalının səviyyəsi azalır.

2. Laya qazın vurulması. Yatağın işlənilmə prosesində lay təzyiqinin düşmə tempini azaltmaq üçün həmin laydan hasil edilmiş qaz yenidən laya vurulmalıdır. Bunun üçün əvvəlcə həmin qazlardan kondensat ayrılmalıdır. Odur ki, laya vurulan belə qazlara bir qayda olaraq “quru qazlar” deyilir. Qaz-kondensat yataqlarının işlənilməsinin bu texnologiyasına sayklinq prosesi deyilir. Bu proses hasil edilən qazda kondensatın faizi müəyyən həddə qədər azalanadək həyata keçirilir. Bundan sonra sayklinq prosesi dayandırılır, qazvurucu quyular da istismar fonduna keçirilir və adi qaz hasiledici quyu kimi istifadə edilir. Məhz bu andan sonra qaz-kondensat yatağının qaz yatağına çevrilməsi baş verir.

Bəzi qaz-kondensat yataqları neftli zolaqlarla da səciyyələnir. Onlar müxtəlif ölçüdə olmaqla strukturun aşağı hissələrində yerləşirlər. Belə yataqlara neft-qaz-kondensat yatağı deyilir (şək.III.24).

Şəkil III.24. Neft zolağı olan qaz-kondensat yatağı

Bu tip yataqların bütün faydalı komponentlərinin (neftin, qazın və kondensatın) itirilmədən hasil edilməsi çox vacib xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti vardır. Lakin, bu problemin həllinin universal yolu yoxdur. Konkret yataqların geoloji quruluşundan, flüid paylanılmasının xarakterindən və s. asılı olaraq neft, qaz və kondensat ehtiyatlarından maksimum istifadə üçün əsaslandırılmış layihələr tərtib olunmalıdır. Burada aşağıdakı proseslər proqnozlaşdırılmalıdır:

1 – yataqda neftli zolağın ilk növbəli işlənilməsi. Bu halda lay enerjisi nisbətən yüksək olduğundan neft ehtiyatı daha çox realizə oluna bilər. Lakin prosesin belə aparılması lay təzyiqinin tədricən aşağı enməsinə gətirə bilər ki, bu da yatağın qazlı hissəsində kondensatın qazdan ayrılaraq “itirilmiş” hala çevirir. Digər tərəfdən, neft hasil edildikcə quyuların drenaj zonalarına intensiv qaz axımı da baş verə bilər. Bu proses quyuların istismarını çətinləşdirir və yatağın qazhidrodinamiki şəraitini mürəkkəbləşdirir.

2 – yatağın qazla doymuş hissəsinin ilk növbəli işlənilməsi. İşlənilmənin bu variantı sayklinq prosesi aparılmadıqda effektli sayılmır: qazın hasili nəticəsində lay təzyiqi kəskin enir ki, bu da layda kondensatın qazdan ayrılması ilə yanaşı neftli zolaqdan neftin qazlı zonaya axımına gətirə bilər. Belə hallarda neftli zolağın özündə də lay təzyiqi aşağı düşür. Bütün bunlar yatağın neftli zolaqdakı neftinin hasilatını çətinləşdirir.

Qeyd edilənləri nəzərə alaraq, neft zolaqlı qaz-kondensat yataqlarında ən mütərəqqi texnologiya “kombinasiya olunmuş” (birgə tətbiq olunan) üsuldur. Bu halda yatağın qazhidrodinamiki şəraitini mürəkkəbləşdirilməməsi şərti ilə onların birgə hasilatı aparılır.

Burada flüid hasilatının aşağıdakı variantı nəzərdə tutulur: yatağın qazlı hissəsində sayklinq prosesinin tətbiqi ilə kondensatın hasilatı; eyni zamanda neft zolağındakı neftin hasilatını konturarxası və konturyanı suvurma prosesi ilə aparılması; işlənilmənin son mərhələsində isə qaz hasilatının həyata keçirilməsi.

Lakin bu texnologiya yalnız müəyyən geoloji şəraitdə effektli ola bilər.

Odur ki, qaz-kondensat-neft yataqlarında işlənilmə sistemini seçmək üçün riyazi statistikada geniş tətbiq olunan optimallaşdırma qoyuluşlarından istifadə edilməli və onlardan ən əlverişli variant seçilməlidir.