MüNDƏRİcat

III.10. Dəniz neft yataqlarının işlənilməsinin spesifik şəraiti

Son zamanlar dəniz və okeanların şelf zonasında yerləşən yataqların ehtiyatlarından istifadə məqsədilə böyük həcmli işlər aparılır. Odur ki, dəniz yataqlarının kəşfiyyatı və istismarı haqqında məlumatlara əsasən bu yataqların işlənilməsinin spesifik şəraitini nəzərə alan çox şaxəli istehsal müəssisələrinin yaradılması tələb olunur.

Ümumiyyətlə, dənizdə neft-qaz çıxarma və onunla əlaqədar istehsalat formalarının təmini yalnız elm və texnika tərəfdən inkişaf etmiş ölkələrdə mümkündür.

Hər şeydən əvvəl, dəniz yataqlarının işlənilmə xüsusiyyətlərini təhlil edək. Bunun üçün onların mənimsənilmə üsulları haqqında qısa məlumatın verilməsi məqsədəuyğundur. Bu üsullar aşağıdakılardır.

1. Dambalar (bənd) vasitəsilə dənizin sahilyanı zonalarının qurudulması üsulu. Qeyd etmək lazımdır ki, bu üsul ilk dəfə Bibi-Heybətdə həyata keçirilib. Artıq XIX əsrin axırlarında bu yatağın çox hissəsinin dənizdə olması müəyyən olunmuşdur. Odur ki, 1911-1918-ci illərdə burada 200 hektara qədər dəniz sahəsi qurudularaq istismara verilmişdir. 30-cu illərdən etibarən Pirallahı neft yatağının sahəsi də bu üsulla genişləndirilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, dənizin dərinliyi az olduqda sahilyanı zonaların mənimsənilməsində dambalar (bənd) üsulu iqtisadi cəhətdən əhəmiyyətli hesab olunur.

2. Estakadalar üsulu. Əgər neft yatağı sahildən və yaxud adadan uzaqda yerləşmirsə və dənizin dərinliyi çox deyilsə, onda estakadalar üsulu tətbiq edilir. Estakadalara xüsusi estakadayanı meydançalar quraşdırılır ki, buradan da qazıma işləri aparılır. Bu halda hər meydançada bir quyu şaquli, qalanları isə maili qazılır. Maili quyuların sayı və strukturda yerləşdirilməsi yatağın neftlilik konturu müəyyən edildikdən sonra dəqiqləşdirilir.

Estakadalar üsulu ilə dəniz yataqlarının mənimsənilməsi dənizin dərinliyi son vaxtlaradək 40 m qədər olduqda səmərəli olurdu. Sonralar dənizin daha dərin hissələrində də estakadaların tikilməsinə nail olunmuşdur. Bu üsulun müvəffəqiyyətlə tətbiqinə misal olaraq Neft Daşları mədənini göstərmək olar.

3. Fərdi süni adalar üsulu. Dəniz yataqlarının fərdi süni adalarla istismarı suyun dərinliyinin 300 m-dən çox olduğu hallarda həyata keçirilə bilər. Bu üsul yataqda kəşfiyyat işi tam başa çatdıqdan sonra tətbiq olunur.

Dünya neft-qaz çıxarma təcrübəsindən məlumdur ki, dənizdə estakada və ya süni adalar vasitəsilə aparılan prosesin optimal müddəti 25-30 il sayılır. Belə ki, istismarı təmin edən estakada sistemləri, boru kəmərləri və s. texniki vasitələr bu dövrdən sonra korroziyaya uğrayaraq tədricən sıradan çıxır. Onların yenidən qurulması isə iqtisadi cəhətdən çox vaxt səmərəli olmur (bu dövrədək laylarda toplanmış neft ehtiyatları xeyli tükənmiş olur). Odur ki, dəniz şəraitində neft-qaz yataqlarının işlənilməsinin nisbətən qısa müddətdə aparılması üçün geoloji-texnoloji baxımdan konkret layihələr işlənilməli və həyata keçirilməlidir. Burada quruda yerləşən yataqlarda tətbiq olunan bir çox tələblərə müəyyən düzəlişlər verilməlidir ki, bu da laylar üzrə təsdiq olunmuş son neftvermə əmsalını təmin etməlidir. Əks halda istismar prosesini texniki səbəblər üzündən saxlamaq məcburiyyətində qaldıqda yataqlarda xeyli qalıq çıxarılabilən ehtiyatlar istifadəsiz qalacaqdır. Odur ki, işlənilmə prosesinin başlanılması və gələcək dövrlər üçün proqnozlaşdırılmasında mümkün qədər yüksək neftçıxarma tempi nəzərdə tutulmalıdır.

Beləliklə, dəniz şəraitində olan yataqların işlənilməsində baxılan spesifik hallara nəzər yetirək.

1. Çoxlaylı yataqların kəsilişinin istismar obyektlərinə bölünməsi. Məlumdur ki, quru mədənlərində bazis obyektlərinin seçilməsindəki qoyuluş 2-3 və bəzən 4 qaytarma obyektinin ayrılmasını nəzərdə tutur. Lakin dəniz mədənlərində bazis obyektlərinin sayının artırılması məqsədə uyğun sayılır. Bu isə qaytarma obyektlərinin sayının azalmasına gətirir ki, bu da işlənilmə müddətinin qısaldılması istiqamətində atılan addımlardan biridir.

2. Quyu şəbəkəsinin sıxlığı. Məlum olduğu kimi bu göstərici yataqların işlənilmə prosesinə əsaslı təsir edir. Dəniz yataqlarında da quyuların sayının artırılmasının işlənilmənin iqtisadi göstəricilərinə mənfi təsir göstərməsinə baxmayaraq, burada quyu şəbəkəsi mümkün qədər sıx olmalıdır ki, bu da işlənilmənin son nəticəsinə müsbət təsir edir. Odur ki, dəniz yataqlarında quyu şəbəkəsinin seçilməsində optimal variantlar tapılmalıdır ki, bu da geoloji-iqtisadi modellərlə təyin edilir.

3. Yataqlarda suvurma prosesi. Məlum olduğu kimi, quruda olan yataqlarda bu üsuldan geniş istifadə edilir. Lakin dənizdə bu tədbirin həyata keçirilməsi tələbatı çox vaxt kəskin xarakter daşıyır. Belə ki, bəzi hallarda quru yataqlarının işlənilməsinin ilk mərhələləri neftçıxarma prosesi layın təbii enerji mənbənin (ətraf suların, neftə həll olunmuş qaz və s.) təsiri ilə aparılır. Dəniz yataqlarında isə işlənilmənin ilk anından suvurmadan geniş istifadə edilməlidir. Suvurmanın modifikasiyası xüsusi layihələrə istinad etməli və suvurma əmsalının K_s1,0 səviyyəsini təmin etməlidir.

4. Yataqların neftverimini artıran üsullar. Dəniz yataqlarında layların neftverimini artıran (LNA) üsullar geniş tətbiq edilməlidir ki, bu da onların işlənilmə tempini yüksəldə bilər. Burada bu üsulların tətbiq sahələrini aşkar edən təsnifat modelindən istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. Onun strukturunda işlənilmədə olan yatağın dörd əsas parametr (lay şəraitində neftin özlülüyü, istismar obyektlərinin yatım dərinliyi, kollektor süxurlarının keçiriciliyi və ehtiyatlardan istifadə dərəcəsi) iştirak etdiyindən 24 qrupun ayrılması mümkün olmuşdur. Bu model LNA üsulların istifadəsi üçün perspektiv planların hazırlanmasında əsas götürülə bilər (B.Ə.Bağırov, Ə.M.Salmanov, S.Ə.Nəzərova, 2007).

5. Horizontal (üfüqi) quyular. Məlum olduğu kimi, yataqların işlənilmə prosesində horizontal (üfüqi) quyuların şaquli quyulara nisbətən böyük üstünlüyü vardır. Odur ki, onlardan dəniz yataqların işlənilməsində də geniş istifadə edilməlidir. Belə quyularla bir platformadan yataq sahəsinin böyük hissəsini işlənilmə ilə əhatə etmək olar. Nəticədə yataqların işlənilmə tempi yüksəlir, neftçıxarma müddəti isə azalmış olur.

6. İstismar prosesinə nəzarət. Yataqdan maye hasil edilməsi onu statistik sistemdən dinamik sistemə çevirir. Bu sistemin inkişafının qənaətbəxş olması ona daimi nəzarət edilməsini tələb edir. Dəniz şəraitində istismar edilən yataqlarda tədqiqatlar kompleks şəkildə aparılmalı və nəticələri nəzarət prosesində istifadə edilməlidir. Belə ki, nəzarət sferası aşağıdakıları özündə əks etdirməlidir:

a) quyuların neft, su, qaz hasilatı;

b) lay təzyiqi və temperaturu;

c) layların işlənilməyə cəlb olunma zonaları;

d) layların suvurma ilə əhatə zonaları;
Nəzarətdən alınan məlumatlar işlənilmə sistemlərinin operativ tənzimlənməsində istifadə edilə bilər.

Lakin dəniz yataqlarında məlum tənzimləmə üsulları ilə yanaşı bəzi spesifik qoyuluşlardan da istifadə edilməlidir ki, bu da işlənilmə prosesinin effektli aparılmasına imkan verir. Tənzimləmənin aşağıdakı formaları mövcuddur:

a) istismar quyuların hasilatının dəyişilməsi;

b) vurucu quyularla suvurmanın miqyasının və istiqamətinin dəyişdirilməsi;

c) perforasiya intervalının genişləndirilməsi;

d) iki və ya daha çox layın birgə istismarı;

e) quyu dibi zonaya təsir üsullarının tətbiqi;

f) quyularda su hasilatının tənzimlənməsi;

g) horizontal (üfüqi) quyuların qazılması.

Dəniz yataqlarında bu tədbirlərin həyata keçirilməsi daha operativ olmalı və alınan nəticələr hərtərəfli araşdırılmalıdır.

III.11. Ehtiyatı çətin çixarılabilən neft yataqlarının işlənilmə problemləri

Dünyanın bir çox mədənlərində hətta uzun müddətli işlənilmə prosesləri, onların ehtiyatlarının böyük hissəsinin realizəsinə imkan vermir. Belə yataqların neftvermə əmsalları bir qayda olaraq 0,25-0,30-dan yüksək olmur. Odur ki, belə obyektlər ehtiyatları çətin çıxarılabilən və ya passiv ehtiyatlı neft yataqları kimi təsnif edilir.

Respublikamızın quru ərazisində və dəniz akvatoriyasında yerləşən yataqlarda da bu tip işlənilmə obyektlərinə rast gəlinir: yüzlərlə belə obyektlərdə uzun müddətli intensiv işlənilmədən sonra ehtiyatların cəmi 20-30%, bəzən hətta 5-10% mənimsənilmə dərəcələri qeyd olunur. Cari dövrdə də onlarda böyük qalıq ehtiyatların olduğu şəraitdə işlənilmə templəri olduqca zəifdir.

Odur ki, belə yataqlara xas olan geoloji şərait ətraflı tədqiq olunmalıdır ki, bu da onların ehtiyatlarından səmərəli istifadə yollarının təyininə imkan verə bilər.

Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının “Neft-qaz mədən geologiyası” kafedrasında aparılan kompleks tədqiqatlar nəticəsində yataqların işlənilməsində qarşıya çıxan bu problemin mahiyyəti aşkar edilmiş və bununla əlaqədar müvafiq tədbirlər proqramı əsaslandırılmışdır. Onlara qısa da olsa, nəzər salaq.

Beləliklə, Cənubi Xəzər hövzəsi yataqlarına məxsus 500-dən artıq istismar obyektinin geoloji-mədən məlumatlarının ətraflı tədqiqi nəticəsində məlum olmuşdur ki, onların lay parametrləri müxtəlif dəyişmələrlə səciyyələnir. Müəyyən olunmuşdur ki, belə xaotik dəyişmələr fonunda, bir qayda olaraq, işlənilmə nəticələrinə iki parametr daha kəskin təsir göstərir. Bunlar süxurların keçiriciliyi və lay neftlərinin özlülüyüdür. Müəyyən olunmuşdur ki, keçiricilik 0,1 mkm²-dan kiçik, neftin özlülüyü isə 10 mPa·s-dən böyük olan yataqlarda 50-100 il işlənilmə müddətində onların ehtiyatlarının ən çoxu 30%-i realizə olunmuşdur. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, bu parametrlərdən hətta birinin də göstərilən böhran qiymətindən kənara çıxması ehtiyatların realizə dərəcəsinin artmasına imkan verməmişdir.

Dünya neftçıxarma təcrübəsində məhz belə yataqların ehtiyatları çətin çıxarılabilən adlanır və onların realizə dərəcələrini artırmaq üçün müxtəlif tədbirlər həyata keçirilir.

Respublikamızda da ehtiyatı çətin çıxarılabilən yataqların sayı çox olduğundan (200-dən artıq) bu yataqların birgə təhlilini aparmaq olduqca çətindir. Odur ki, onların müəyyən formada kiçik qruplarda cəmləşdirərək öyrənilməsi məqsədəuyğundur. Bu məqsədlə yuxarıda göstərilən parametrlərin (süxurların keçiriciliyi və lay neftlərinin özlülüyü) böhran qiymətləri əsasında yataqların aşağıdakı şəkildə quruplaşması aparılmışdır (B.Ə.Bağırov, M.Q.Həsənəliyev, 1997).

I qrup – kollektor süxurların keçiriciliyi 0,1 mkm² - dan kiçik və neftin özlülüyü 10 mPa·s-dən böyük olan istismar obyektləri. Bu qrupa ölkəmizin quru mədənlərində 55, dənizdə isə 10 istismar obyekti daxildir.

II qrup – kollektor süxurların keçiriciliyi 0,1 mkm² - dan böyük, neftin özlülüyü isə 10 mPa·s - dən çox olan istismar obyektləri. Bu qrupa quruda – 58 və dənizdə 10 istismar obyekti daxildir.

III qrup – kollektor süxurların keçiriciliyi 0,1 mkm² - dan kiçik və neftin özlülüyü 10 mPa·s - dən az olan istismar obyektləri. Bu qrupa quruda – 125 və dənizdə 14 istismar obyekti daxildir.

Yataqların bu formada aparılmış təsnifatı analoji şəraitlə xarakterizə olunan yataqlar üçün də istifadə edilə bilər.

Hesab olunur ki, alınmış nəticələr Cənubi Xəzər hövzəsinin yeni yataqlarının işlənilməsinin layihə sənədlərinin hazırlanması zamanı yararlı olacaqdır. Belə ki, əgər yataqda qazılmış ilk quyularda kollektor süxurların keçiriciliyi 0,1 mkm²-dan kiçik və lay şəraitində neftlərin özlülüyü 10 mPa·s-dən böyük olduğu qeyd olunarsa, əvvəlcədən həmin obyektin ehtiyatının çətin çıxarılabilən (passiv) xarakterli olduğu müəyyən olunur.

Yataqların işlənilməsi zamanı layların neftverməsinə təsir edən parametrlərin müəyyən olmasının çox böyük elmi-təcrübi əhəmiyyəti vardır. Bu cür məsələlərin həlli ehtiyatı çətin çıxarılabilən neft yataqlarında müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Problemlə bağlı aparılan məqsədyönlü tədqiqatlar yataqların səmərəli istismarı üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış tədbirlərin hazırlanmasına imkan verir. Belə ki, burada yataqlarda müşahidə olunan cari neftvermə göstəricilərinin formalaşma səbəblərini aydınlaşdırmaq mümkün olur.

Məlumdur ki, neftçıxarma prosesinə təsir edən geoloji-texnoloji parametrlər yataqların təbii şəraitlərini və onların işlənilməsinin xarakterini əks etdirir. Ona görə də ehtiyatı çətin çıxarılabilən yataqların işlənilmə effektivliyinin artırılmasında kompleks parametrlərin xüsusiyyətlərini müəyyən edən tədqiqatların aparılması zəruridir. Bu da öz növbəsində işlənilmə prosesini çətinləşdirən bəzi parametrlərin əks təsirini azaltmaqla yanaşı, digər parametrlərin müsbət təsirini artırmağa imkan verir. Bu məsələni həll etmək üçün çoxölçülü korrelyasiya-reqressiya analizi əsasında tərtib olunmuş modellərdən istifadə olunur. Bu modellərin alınmasında əsas prinsip ondan ibarətdir ki, analiz zamanı cəm korrelyasiya əmsalına əhəmiyyətli dərəcədə təsir etməyən amilləri tədricən modeldən çıxarmaqla analiz üçün onların ən əhəmiyyətliləri saxlanılır.

Tədqiqatların aparılmasını respublikanın quru ərazisində passiv ehtiyatlarla xarakterizə olunan yataqların timsalında göstərsək, burada bu tip yataqların sayı 238 təşkil edir.

Korrelyasıya–reqressiya analizində həmin yataqların (3 qrup üçün) aşağıdakı parametrlərindən istifadə olunmuşdur.

Effektiv qalınlıq (X₁), m, məsaməlik (X₂), %, kollektor süxurlarının keçiriciliyi (X₃), mkm², qumluluğu (X₄), %, bölünmə əmsalı (X₅), neftin özlülüyü (X₆), mPa·s, neftin sıxlığı (X₇), kq/m³, sulaşma (X₈), %, quyu şəbəkəsinin sıxlığı (X₉), m²/quyu və cari lay təzyiqi (X₁₀), MPa.

Beləliklə, kompüterin köməkliyi ilə Azərbaycanın qurudakı mədənlərində ehtiyatı çətin çıxarılabilən neft yataqlarının yuxarıda qeyd olunan qruplar üzrə neftvermə modelləri tərtib olunmuşdur.

I qrup yataqlar üçün

Y = 0,9332 – 0,00005(X₁)² – 157,4566(X₃)^-2 + 0,00004(X₆)² + 0,00008(X₈)² – 0,03387 (X₉)^-2 – 0,00058 (X₁₀)²

Cəm korrelyasiya əmsalı R_cəm = 0,72 .

II qrup yataqlar üçün

Y = -3,67653 + 0,12622() – 0,13211(lnX₆) + 3643,56000 (X₇)^-1 + 1,18310(X₉)^-2

Burada cəm korrelyasiya əmsalı R_cəm = 0,75-dir.

III qrup yataqlar üçün.

Y = 1,32651 + 0,02092(lnX₁) + 0,00002 (X₃)² + 0,21694(X₅)^-2 + 0,00030(X₆)² – 0,00030(X₇) – 2,10213(X₈)^-1 – 0,02186(lnX₉) – 0,00280(X₁₀)

Burada cəm korrelyasiya əmsalı R_cəm = 0,68-dir.

Beləliklə, hər üç qrupun yataqları üçün müxtəlif quruluşlu modellər alınmışdır ki, bunlar da yataqların işlənilmə proseslərinin səciyyələndirilməsinə imkan verir. Məsələn, yataqların neftverimini əks etdirən hər üç modeldə neftin özlülüyü iştirak edir. Kollektor süxurların keçiriciliyi isə I və III qrup yataqlar üçün alınmış modellərdə iştirak edirlər. Lakin, II qrup yataqlar üçün alınmış neftvermə modellərində həmin parametr daxil olmamışdır. Bu bir daha sübut edir ki, yataqların ehtiyatını çətin çıxarılabilən (passiv) ehtiyatlara aid etmək üçün mütləq göstərilən parametrlərin qiymətlərindən istifadə olunmalıdır. Modellərin interpretasiyası göstərir ki, neftçıxarma prosesinin tənzimlənməsi üçün kollektorların süzülmə qabiliyyətlərinin yaxşılaşmasına və neftlərin özlülüyünün aşağı salınmasına imkan verən üsullardan geniş istifadə olunmalıdır.

Beləliklə, uzun müddət işlənilən yataqlarda ehtiyatı çətin çıxarılabilən obyektlərin ayrılması üçün yalnız kollektor süxurlarının keçiriciliyi və lay şəraitində neftlərin özlülüyünün qiymətlərinə istinad etmək məqsədəuyğundur. Onların neftveriminə müsbət və ya mənfi təsir edən geoloji-texnoloji parametrləri və əhəmiyyətliliyini müəyyən etmək üçün korrelyasiya-reqressiya üsulundan istifadə edilməsi işlənilmənin son mərhələsində neftçıxarma tempini yüksəltmək üçün tədbirlərin əsaslandırılmasına imkan verə bilər.

III.12. Neft yataqlarının lay parametrlərinin işlənilmə prosesində dəyişilməsinin təyini

Yataqların işlənilməsinin geoloji əsaslarını tərtib etmək üçün ayrı-ayrı laylar haqqında geoloji-mədən məlumatlarının qiymətlərini bilmək lazımdır. Təcrübələr göstərir ki, yataqları xarakterizə edən məlumatların əksəriyyəti ilk qazılan quyulardan alınır. Bu dövrdə məhsuldar layları təşkil edən süxurların tərkibi, onların neft və sularının xarakteri, tektonik qırılmaların mahiyyəti və s. öyrənilir. İşlənilmə prosesində yatağı xarakterizə edən parametrlərin əksəriyyəti dəyişməyə məruz qalır. Bu dəyişmələr bəzən çox böyük miqyasda getdiyindən onların ilk qiymətlərinə istinad edib işlənilmənin geoloji əsaslarını tərtib etmək düzgün deyil. Bununla əlaqədar olaraq yataq parametrlərinin işlənilmə prosesində dəyişmə dərəcəsini öyrənmək və onların müasir qiymətlərini əldə etmək mədən geoloqlarının qarşısında duran əsas vəzifələrdən sayılır.

Süxurların kollektorluq xüsusiyyətləri. Yataqların işlənilməsi zamanı onların ilk hidrodinamik tarazlığı pozulur (lay təzyiqi aşağı düşür, lay flüidlərinin yerdəyişməsi baş verir və s.). Bu halda lay süxurlarına əlavə təzyiq (dağ təzyiqi) artır. Maye çıxarılmasının həcmi artdıqca süxurlara həmin təzyiqlərin təsiri çoxalır. Bundan əlavə, işlənilmə prosesində kontur və laya vurulan suların məsaməli mühitdə hərəkəti duzların çökməsi ilə də nəticələnə bilər. Göstərilən amillər yatağın işlənilmə prosesində süxurların məsaməlik və keçiriciliyini azaldır. Bu hal müxtəlif geoloji şəraitlərdə müxtəlif intensivliklə özünü göstərir. Məsələn, subasqı rejimli layların təzyiqləri az dəyişdiyindən həmin layların süxurlarında kollektorluq qabiliyyətinin pisləşməsi kiçik miqyasda gedir. Qazbasqı və ya neftdə həll olmuş qaz rejimində isə lay təzyiqi kəskin azaldığından lay süxurlarının məsaməlik və keçiriciliyi daha çox azalmağa məruz qalır. Bundan əlavə yaxşı seçilmiş və yuvarlanmış qumdaşları və qumlarda bu proses zəif və pis seçilmiş süxurlarda isə kəskin müşahidə edilir. Bu da onunla əlaqədardır ki, birinci tip süxurlar təzyiq düşküsünə dözümlüdür, ikincilər isə əksinə, dağ təzyiqi artdıqca xırda dənəli qumlar iridənəli qumlar arasındakı boşluqlara itələnir. Nəticədə layın süxurlarının məsaməliyi azalmış olur.
Yuxarıda qeyd edilənləri Balaxanı-Sabunçu-Ramana mədəninin lay rejimləri, litologiyası və kollektor xüsusiyyətləri biri-birindən kəskin fərqlənən qırməki (neftdə həll olmuş qaz rejimi) və qırməkialtı (aktiv qarışıq rejimi) lay dəstələrinin məsaməliyinin dəyişməsi timsalında göstərək.

Hər iki lay dəstələrinin horizontları 100 ilə yaxındır ki işlənilmədədir. Onların süxurlarını səciyyələndirən göstəricilərin, o cümlədən məsaməliyin, işlənilmənin ilk və cari dövründə dəyişməsi əyani olaraq təsvir olunur (şək.III.25). Göründüyü kimi, qırməki və qırməkialtı lay dəstələri süxurlarının məsaməliyi işlənilmə prosesində azalır. Onların təbii göstəricilərindən asılı olaraq bu azalma işlənilmə prosesinin ilk və cari dövrlərində müxtəlif miqyasda baş vermişdir: qırməki dəstəsində məsaməlik cəmi 3,6-3,5% azalır (26,4-26,9 ÷ 22,8-23,4 %), qırməkialtı lay dəstəsində isə məsaməlik 4.9-5.5% azalır (26,5-27,7 ÷ 21,6-22,2 %).

Odur ki, məhsuldar layların işlənilməsini rasional başa çatdırmaq üçün tərtib olunan layihələrdə və qalıq ehtiyatların qiymətləndirilməsində məsaməliyin ilkin qiymətlərindən istifadə etmək düzgün deyil (B.Ə.Bağırov, R.S.Bağırova, F.F.Məhərrəmov, 1990).

Yataqların geoloji quruluşundan, hidrodinamik şəraitindən və işlənilmənin xarakterindən asılı olmayaraq çökmə süxurların məsaməlik və keçiriciliyinin cari qiymətlərini əldə etmək üçün yatağa qazılan quyulardan süxur nümunələrinin götürülməsi və laboratoriya tədqiqatının aparılması lazımdır.

Lay flüidlərinin fiziki-kimyəvi tərkibi. Yataqların əmələgəlmə və formalaşması prosesindən asılı olaraq lay flüidlərinin tərkibi müəyyən qanunauyğunluqla (yatağın sahəsi və yatım istiqamətində) paylanır. Lakin işlənilmə prosesinin intensivliyi və geoloji quruluşdan asılı olaraq bu qanunauyğunluq tədricən dəyişikliyə məruz qalır.

Lay sularının fiziki-kimyəvi tərkibi suvurma prosesində istifadə edilən suyun tərkibindən asılı olaraq kəskin dəyişə bilər. Yatağa minerallaşmış yüksək cod sular vurulduqda lay sularının ilkin ion-duz tərkibi dəyişir. Odur ki, istismar quyularından çıxarılmış qələvi lay sularını yatağa yenidən vurmaq məqsədəuyğundur.

Şəkil III.25. Balaxanı- Sabunçu-Ramana mədəninin süxurlarının məsaməliyinin işlənilmə dövrlərində dəyişməsi (a – qırməki lay dəstəsi; b – qırməkialtı lay dəstəsi)

Lay neftlərinin fiziki-kimyəvi tərkibi də işlənilmə prosesində müxtəlif dəyişikliyə məruz qala bilər. İşlənilmə sistemindən əlavə burada lay rejiminin böyük rolu vardır. Belə ki, neftdə həll olmuş qaz rejimində lay təzyiqləri kəskin düşdüyündən neftdən qaz və onun yüngül fraksiyaları ayrılır və quyu dibinə axır. Layda qalan neftin isə xüsusi çəkisi və özlülüyü tədricən artmış olur. Subasqı rejimində kontur yaxınlığında yerləşən nisbətən ağır neftlər işlənilmə prosesində yataq daxilinə tədricən sıxışdırılır və müəyyən vaxtdan sonra neftin özlülüyü və xüsusi çəkisinin artması müşahidə olunur. Qaz papağı rejimində yatağın tağ hissəsində yerləşən nisbətən yüngül neftlər dabana doğru hərəkət etdiyindən işlənilmənin III və IV mərhələsində neftlərin xüsusi çəkisi və özlülüyü xeyli azala bilər.

Lay flüidlərinin işlənilmə prosesində dəyişmə dərəcəsinin əyani təsviri üçün misal olaraq Balaxanı-Sabunçu-Ramana mədəninin qırməkialtı lay dəstəsinin işlənilməsinin ilk və cari dövrlərində lay neftlərinin sıxlığı və sularının ümumi minerallaşmasının qiymətləri müqayisə olunmuşdur (şək. III.26).

Şəkil III.26. Balaxanı-Sabunçu-Ramana mədəninin qırməkialtı lay

dəstəsinin lay flüidlərinin işlənilmə dövrlərində dəyişməsi (a - neftlərin

sıxlığı və b - lay sularının ümumi minerallaşması)

Göründüyü kimi, lay flüidlərinin hər iki göstəricisinin qiymətləri işlənilmə prosesində kəskin artmağa məruz qalmışdır (B.Ə.Bağırov, R.S.Bağırova, F.F.Məhərrəmov, 1990).

Lay flüidlərinin işlənilmə prosesində dəyişmə dərəcəsini öyrənmək üçün quyulardan su və neft nümunələri götürülür və laboratoriyalarda analiz edilir. Bundan əlavə, yatağın sahəsində gedən flüid dəyişməsinin xarakterini (o cümlədən, lokal) öyrənmək məqsədilə onların işlənilmə prosesində dəyişmə dərəcəsini təyin etmək üçün parametrik meyarlardan (Fişer, Stüdent, Bartlet və s.) istifadə edilir.

Lay temperaturu. Yataqların işlənilmə prosesində lay temperaturu və onun dəyişməsi öyrənilməlidir. Belə ki, bu göstərici lay neftlərinin özlülüyünə kəskin təsir edir.

Lay temperaturunun yataq üzrə dəyişməsini öyrənmək üçün işlənilmənin ilk dövründə termoqram və profillər qurulur ki, bu da lazımi məlumatların alınmasına imkan verir. Mədənin işlənilmə dövründə, bəzən temperaturun dəyişməsinə rast gəlinir. Tədqiqat işlərinin nəticələri göstərir ki, yataq temperaturunun dəyişməsi sahənin daxili istilik rejimi ilə əlaqədardır. Əgər geotermik qradiyent yüksəkdirsə, laya böyük həcmdə su vurulduqda belə, onun temperaturu işlənilmənin bütün dövrlərində ya az dəyişir, ya da sabit qalır. Geotermik qradiyentin az olduğu şəraitdə yataqların suvurma prosesi nəticəsində temperaturun kəskin aşağı düşməsi baş verir. Odur ki, belə yataqlarda laya soyuq suyun vurulması məsləhət görülmür.

Azərbaycan yataqlarında aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, geotermik qradiyenti 2C-dən az olan yataqlarda suvurma prosesində temperatur 5-10C azala bilər (B.Ə.Bağırov, S.F.Şabanov, 1990).

Tektonik qırılmaların xarakteri. Atılma amplitudu, hidrodinamik tarazlıq və başqa səbəblər üzündən qırılmalar ekran və ya keçirici tipli olurlar. Bütün hallarda tektonik qırılmaların xarakterinin təyini çox mühüm məsələ kimi həll edilməlidir ki, bu da yalnız geoloji-mədən materiallarının öyrənilməsi nəticəsində mümkündür.

İşlənilmənin ilk mərhələsində kifayət qədər geoloji-geofiziki məlumatların mövcudluğu şəraitində dizyunktiv dislokasiyaların xassəsi, qonşu tektonik bloklarda layın su-neft, qaz-neft konturlarının hipsometrik qiymətlərinin müqayisəsi vasitəsi ilə öyrənilə bilər.

İşlənilmə dövründə təyin olunmuş xassələr dəyişikliyə uğraya bilər. Ekran tipli qırılmalar - keçirici və əks hala da təsadüf oluna bilər. İşlənilmənin rasional aparılması belə dəyişmələrin vaxtında aşkar edilməsini tələb edir. Bu məqsədlə geoloji-mədən, hidrodinamik və geoloji-riyazi tədqiqatlar aparılır. Bu tədqiqatlar riyazi statistika əsasında, müasir kompüterlərin köməyi ilə tələb olunan məsələnin həllini təmin edir (B.Ə.Bağırov, İ.M.Allahverdiyev, F.F.Məhərrəmov, 1988). Məsələnin həllində layların hidrokimyəvi xarakteri, lay təzyiqi, neftlərin özlülüyü, xüsusi çəkisi iştirak edir və aşağıdakı mülahizələrə əsaslanır.

Əgər yatağın iki və daha artıq tektonik sahəsi eyni tipli geoloji quruluşa malikdirsə və lay təzyiqləri, lay flüidlərinin fiziki-kimyəvi xassələri işlənilmə prosesində eynidirsə, bu, tektonik qırılmaların keçirici, kəskin fərqlənirsə, ekran tipli olduğunu göstərir. Təbii ki, alınan nəticələr öyrənilən yatağın cari işlənilmə göstəriciləri ilə də uzlaşdırılmalıdır.

III. 13. İşlənilən neft yataqlarının təsnifat üsulları.

Neft-qaz regionlarının əksəriyyəti işlənilmə prosesində olan yataqların sayı çoxdur. Məsələn, respublikamızın təkcə quru hissəsində hazırda 400-dən artıq istismar obyekti mövcuddur. Belə hallarda hər hansı bir yataq üçün ayrıca layihələr və ya digər layihə sənədlərini operativ tərtib etmək çox çətindir. Odur ki, işlənilmənin effektivliyinin artırılmasına doğru yönəldilmiş tədbirləri ayrı-ayrı yataqlar üçün deyil, oxşar yataqlar üçün hazırlamaq məqsədəuyğun hesab edilir. Bu tip məsələlərin həllində təsnifat üsullarından istifadə edilir.

Neft geologiyasında müxtəlif təsnifat üsulları mövcuddur: yataqların əmələgəlmə və formalaşması üzrə; təbii rejimlər və işlənilmə tempinə görə; kollektorların tipinə görə və s. Həlli tələb olunan məsələnin qoyuluşundan asılı olaraq müxtəlif təsnifat modellərindən istifadə edilir.

Kompleks geoloji-texnoloji göstəricilərinə görə təsnifat. Bəzən mədən və ya bütövlükdə regionun işlənilmədə olan neft yataqlarının kompleks geoloji-texnoloji göstəricilərinə görə qruplaşdırılması tələb olunur. Belə məsələlərin həlli ilə mədənin və ya regionun eyni tipli yataqlarının qruplaşdırılmasını və onun əsasında müəyyən bir müvafiq texnologiyanın bu qruplarda tətbiqini əsaslandırmaq olar. Yataqların qruplaşdırılmasının iki variantda aparılması məqsədəuyğundur:

1. 
   yataqların təbii-geoloji göstəricilərinə görə təsnifatı (suxurların kollektorluq qabiliyyəti, lay flüidlərinin xarakteristikası, ilk lay təzyiqi və temperaturu və s.). Bu təsnifat mədəndə və ya regionda yataqları istismara verilmə zamanı oxşarlıq dərəcəsinə görə qruplaşdırmaga imkan verir.
   
2. 
   yataqların kompleks geoloji və texnoloji parametrlərini birgə nəzərə almaqla aparılan təsnifat. Belə təsnifatı nəticəsində mədən və ya regionda işlənilmə obyektlərinin ayrılmasında onların oxşarlıq dərəcəsindən istifadə edilir.
   

Beləliklə, göründüyü kimi təsnifatın yuxarıda göstərilən hər iki variantı yataqların çoxölçülü parametrlərinin qiymətlərinin nəzərə alınmasını tələb edir. Belə olduqda klaster-analizi effektli riyazi üsul kimi istifadə edilə bilər. Üsul standlaşdırılmış n-ölçülü evklid məsafəsi və ya korrelyasiya əmsalının istifadəsinə əsaslanır. Klaster analizinin nəticəsi dendroqramlarla təsvir olunur ki, bu da qruplaşdırılmanı əyani göstərməyə imkan verir (“Əlavələr”də üsulun riyazi qoyuluşu və həlli yolları göstərilmişdir).

Məsələnin həllini konkret misalda – Qaraçuxur mədəninin timsalında şərh edək.

Bu mədən çoxlaylı olmaqla 1928-ci ildən işlənilmədədir. Burada məhsuldar qat 28 işlənilmə obyektinə bölünmüşdür. Onların geoloji şəraitini yataqların effektiv qalınlığı və sahəsi, süxurların məsaməliyi və keçiriciliyi, layların bölünməsi, neftin və suyun fiziki səciyyəsi və balans ehtiyatının həcmi xarakterizə edə bilər. Bu göstəricilərin qiymətləri əsasında tərtib edilmiş qruplaşdırma modeli şək.III.27-də verilmişdir. Göründüyü kimi bu mədəndə təbii göstəricilərə görə 5 oxşar qrup obyektlər mövcuddur. O cümlədən 1-ci qrupa 7, 2-ci qrupa 9, 3-cü qrupa 7, 4-cü qrupa 3 və 5-ci qrupa 2 yataq daxildir.

Qeyd edək ki, geoloji göstəricilərinə görə ayrılmış yataqların qruplaşdırılması əsaslı sayıla bilər. Belə ki, məsələn, hərgah 1-ci qrupa qumlu-alevritli süxurlarla səciyyələnən obyektlər daxil olmuşsa, 4-cü qrupa yüksək qumluluqla fərqlənən obyektlər (QÜQ₂ və QÜQ₁) daxildir.

Şəkil III.27. Qaraçuxur mədəninin yataqlarının geoloji parametrlərinə

görə qruplaşdırılması (ilk dövr)
Yataqların texnoloji parametrlərinin (quyu şəbəkəsinin sıxlığı, lay təzyiqinin düşküsü, sulaşma faizi və s.) qiymətlərini də əlavə etməklə yataqları işlənilmə obyektləri kimi qruplaşdırmaq olar. Qruplaşdırmanın belə qoyuluşla aparılma nəticələri şək.III.28 göstərilmişdir. Bu modeldə 6 oxşar qrup obyektlər təsvir olunmuşdur. İşlənilmənin ilk və cari dövrləri üçün tərtib olunmuş təsnifat modellərinin müqayisəsi göstərir ki, obyektlər arasında fərqlənmə dərəcələri vaxt etibarı ilə bir qayda olaraq artır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bəzi obyektlərin bir qrupdan digərinə keçməsinə təsadüf edilir. (şək. III.28).

Şəkil III.28. Qaraçuxur mədəninin yataqlarının geoloji-texnoloji

parametrlərinə görə qruplaşdırılması (cari dövr)
Neft-qaz-mədən geologiyası təcrübəsində bəzən təsnifatın digər qoyuluşlarından da istifadə tələb olunur. Məsələn, mədəndə və ya regionda iki və ya daha çox bir-biri ilə kəskin fərqlənən işlənilmə obyektlərinə rast gəlinə bilər. Burada yeni kəşf edilmiş naməlum obyektin və ya obyektlərin onların hansı birinə mənsubluğunun sübut edilməsi tələb olunur. Belə qoyuluşla təsnifat məsələsinin həlli diskriminant analizinin tətbiqi ilə həyata keçirilə bilər (“Əlavələr”).

Qeyd olunanları konkret misalda göstərək. Tutaq ki, regionda uzun müddət işlənilən 150 obyekt mövcuddur. Bunların işlənilmə nəticələri geniş diapazonda dəyişir: cari neftvermə əmsallarının qiymətinə görə onları biri-birindən kəskin fərqlənən iki qrupda cəmləşdirmək olar. 1-ci qrupda neftvermə əmsallarının qiyməti qənaətbəxş olmayan 52 obyekt cəmləşmişdir (cari neftvermə 20%-dən artıq deyil). 72 istismar obyektlərində isə, əksinə – yüksək neftvermə göstəricilərinə nail olunmuşdur: onların cari neftvermə əmsalının qiyməti 0-30÷0-60 hüdudlarında dəyişir.

Şəkil III.29. İşlənilən yataqların cari neftvermə əmsalının paylanma qrafiki

Şəkil III.30. Yataqların diskriminant analizi vasitəsilə qruplaşdırması

Maraqlıdır ki, burada daha bir qrup obyektlər (21 obyekt) vardır ki, onların neftvermənin cari göstəricilərinə görə yuxarıda ayrılmış qrupların heç birinə mənsubluğunu geoloji-mədən üsulları ilə təyin etmək mümkün deyil: bu obyektlərdə neftvermə əmsalının qiyməti 0,20-0,30 hüdudlarında dəyişir (şək.III.29). Bu məsələnin həllində diskriminant analizinin tətbiqi göstərmişdir ki, yuxarıda qeyd olunan naməlum qrupdakı 21 obyektdən 12-si 1-ci qrupa, 9-u isə 2-ci qrupun obyektlərinə uyğun gəlir (şək. III.30). Alınan nəticələrin interpretasiyası göstərir ki, bu regionun yuxarıda qeyd edilən 9 obyekti daha böyük maraq kəsb edir. Belə ki, onların neftverməsi yüksək olan qrupa mənsubluğu burada tətbiq olunan neftcıxarma texnologiyasının çatışmamazlıgı ilə əlaqələndirilə bilər. Belə olduqda bu obyektlər işlənilmə üçün diqqət mərkəzində olmalıdır.
III.14. Layların neftveriminə təsir edən amillərin təyini.

Neft yataqlarının işlənilməsi kompleks yataq parametrlərinin fasiləsiz təsiri ilə aparılır. Onların bəziləri nefti quyu dibinə hərəkət etdirirsə, digərləri, əksinə, məsaməli mühitdə neftlərin dinamik göstəricilərini çətinləşdirir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, yataq parametrlərinin təzahüretmə intensivliyi də işlənilmə prosesində sabit qalmır. Məsələn, lay təzyiqi, neftlərin özlülüyü və sıxlığı bu dövrdə müxtəlif dəyişmələrə məruz qalır. Odur ki, mövcud işlənilmə rejimləri çərçivəsində yataqların hər hansı bir dövrü üçün neftvermə modelləri tərtib olunur. Onların analizi əsasında isə konkret tip yataqlarda neftin hasilatına müsbət və ya mənfi təsir edən parametrləri müəyyən etmək olur. Belə modellər dünyanın müxtəlif neftçıxarma regionları üçün yaradılmış və onlardan elmi-təcrübi məsələlərin həllində geniş istifadə edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu tip modellər Azərbaycan yataqları üçün də tərtib olunmuşdur. Lakin müəyyən olunmuşdur ki, modellər hər hansı bir mədən və ya tektonik rayonu bütövlükdə təmsil etdikdə onun nəticələri kifayət qədər dolğun olmur. Onların interpretasiya nəticələri isə çox vaxt geoloji-mədən məlumatları ilə tam uzlaşmır. Aparılmış elmi tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olmuşdur ki, belə bir vəziyyətin yaranma səbəbi onların öyrənilməyə lay rejimlərini nəzərə almadan birgə cəlb edilməsidir. Yatağın rejimi isə neftverməni formalaşdıran əsas göstəricidir. Məhz lay rejimlərinin nəzərə alınması ilə yataqların neftvermə modellərinin tərtibi düzgün yanaşma hesab edilir və onların nəticələri geoloji-mədən göstəriciləri ilə uzlaşır (B.Ə.Bağırov,1984).

Cənubi Xəzər hövzəsi yataqlarının böyük əksəriyyəti qarışıq və neftdə həll olmuş qaz rejimləri ilə xarakterizə olduğundan onların neftçıxarma modellərinə və müqayisəli analizinə baxaq.

1. Qarışıq rejim - burada neft yatağının işlənilməsinin lay enerjisi, kontur arxası zonaların və yatağın məhsuldar hissəsindəki neftdə həllolmuş qazın təzyiqlərindən təşkil olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, qarışıq rejimin təzahürü həm məkan, həm də zaman xarakteri daşıyır. Birinci tip obyektlərin işlənilməsi əsasən neftdə həllolmuş qaz enerjisinin hesabına istismar edilir. Lakin belə yataqlarda konturarxası zonaların az da olsa təsiri də özünü göstərir. İkinci tip qarışıq rejimli yataqların işlənilməsi isə bir qədər fərqlidir: əvvəlcə rezervuarın əsas həcmi başlıca olaraq neftdə həllolmuş qazın enerjisi hesabına drenaja cəlb olunur, sonra isə lay təzyiqinin azalması ilə tədricən daha çox konturarxası sahələrin təsiri aktivləşir.

Qarışıq rejimlə səciyyələnən yataqlarda işlənilmənin tənzimlənməsi, mayenin çıxarılması, laylara suyun vurulmasının istiqamətinin və həcminin dəyişdirilməsi və s. mümkündür. Bütün bu məsələlər yalnız kompleks amillərin neftverməyə təsirini müəyyən etməklə həll edilə bilər.

Cənubi Xəzər hövzəsi mədənlərində belə rejimlə səciyyələnən yataqlar məhsuldar qatın alt şöbəsinin qırməki altı lay dəstəsi (QAD), qırməki üstü qumlu lay dəstəsi (QÜQ) və balaxanı lay dəstəsinin V, VI, VII horizontları və sair obyektlərlə əlaqədardır. Bu yataqların əsas fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri onların 50 və daha çox il bundan əvvəl qazılmış xüsusi quyu şəbəkəsi ilə bazis obyekti kimi işlənilmələridir. Hazırda bu obyektlərin cari neftvermə əmsallarının orta qiyməti 0,45 təşkil edir.

2. Neftdə həllolmuş qaz rejimi. Məlum olduğu kimi həllolmuş qaz rejimində neftin laydan quyu dibinə hərəkəti əsasən neftdən ayrılan qaz qabarcıqlarının genişlənilməsi nəticəsində baş verir. Belə rejimlə xarakterizə olunan yataqlarda ətraf suların təsiri özünü göstərmir; lay təzyiqləri kəskin azalmağa məruz qalır. İşlənilmənin ilk dövründə qaz hasilatı nisbətən az, sonradan isə kəskin artır. İşlənilmənin son dövrlərində belə yataqlar qazsızlaşır və lay neftlərinin özlülüyü artır. Təbiidir ki, bu cür lay enerjisi yataqların ehtiyatlarının müvəffəqiyyətlə realizəsini təmin edə bilməz. Odur ki, mütəxəssislər bu cür yataqlarda son neftvermə əmsalının 0,25-0,30 səviyyəsinin mümkünlüyünü qəbul etmişlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, obyektlərin işlənilməsinin son mərhələsində, yəni qaz resurslarının tükənməsi nəticəsində qarışıq rejim qravitasiya rejiminə keçir ki, bu da neftvermənin artımına əhəmiyyətli təsir göstərmir.

Neftdə həllolmuş qaz rejimli yataqlar adətən kollektor süxurlarının yüksək qeyri-bircinsliliyi ilə xarakterizə olunurlar. Ona görə də bu tip yataqlarda tətbiq olunmuş müxtəlif modifikasiyalı suvurma prosesləri müsbət nəticə verməmişdir (hətta, müstəsna hallarda, yüksək təzyiqlə laylara suyun vurulması belə effektli olmamışdır).

Qeyd etmək vacibdir ki, məhsuldar qatın yataqlarında neftdə həllolmuş qaz rejiminin təzahürü spesifik xüsusiyyətə malikdir. Belə yataqlar sahə üzrə və kəsiliş boyu yüksək qeyri-bircinslidir, yaxşı və zəif keçiricili layların növbələşməsi və hətta pazlaşması müşahidə olunur; suvurma prosesi praktiki olaraq heç bir yerdə müsbət nəticə verməmişdir. Bu yataqların əksərində qeyd olunan rejim bir qədər fərqli formada özünü göstərir: neftçıxarmanın II mərhələsi başa çatdıqdan sonra hasilatın tərkibində bir qədər su qeyd olunur ki, bu da genezisinə görə lay sularına aiddir. Sonradan işlənilmənin III və IV mərhələsində laydan çıxarılan suyun miqdarı tədricən artaraq, bəzi hallarda hətta 90-95% çatır. O da məlumdur ki, yataqların işlənilməsi nəticəsində neft-su konturunun hərəkəti baş vermir. Görünür ki, yataq sahəsinin müxtəlif hissələrindən çıxarılan sular konturarxası zonalardan ayrı-ayrı yüksək keçiriciliyə malik laylardan daxil olmuşlar. Qeyd etmək vacibdir ki, bu dinamiki prosesin mexanizmi çox mürəkkəbdir. Yataq kəsilişində layların pazlaşması fonunda suların belə hərəkəti görünür ki, mikroçatlar və qazılmış çoxsaylı quyuların kəmər arxası hissələri ilə əlaqədardır (sement həlqəsinin olmaması və yaxud birtərəfli sementlənmənin olması səbəbindən). Qeyd etmək lazımdır ki, bu məsələnin kifayət qədər etibarlı həlli quyu kəsilişlərinin və yataq məlumatlarının geoloji-geofiziki üsulların tətbiqi ilə həyata keçirilə bilər. Hal-hazırda bu problem neft-mədən geologiyası elminin az öyrənilmiş sahəsinə aid edilir.

Beləliklə, bütün qeyd olunanları nəzərə alaraq drenaj rejimlərinə görə tədqiqatı aparılan yataqların ehtiyatlarından istifadə müxtəlifliyinin aşkar edilməsi problemi aktual hesab olunur. Odur ki, eyni tipli yataqların ehtiyatlarının realizə dərəcələrinin müxtəlifliyinin səbəblərini öyrənmək məqsədi ilə respublikamızın quru ərazisində istismarda olan neftdə həll olmuş qaz rejimi ilə xarakterizə olunan 106 və qarışıq rejimlə səciyyələnən 120 obyekt seçilmişdir (B.Ə.Bağırov, 2003). Həmin obyektlərin işlənilməsi haqqında ümumi məlumatlar cədvəl III.3 verilmişdir.
Azərbaycanın qarışıq və neftdə həllolmuş qaz rejimi ilə xarakterizə olunan istismar obektlərinin işlənilmə nəticələri haqqında məlumat

Cədvəl III.3

L a y r e j i m l ə r i	İstismar obyektlərin sayı	İlk ehtiyatlar, mln. t.		İşlənilmənin əvvəlindən toplanmış neft hasilatı, mln. t.	Neftvermə əmsalları		Qalıq ehtiyatlar, mln. t.
		balans	çıxarı-labilən		cari	son	balans	çıxarıla-bilən
Neftdə həll olmuş qaz	106	320	108	81	0,23	0,29	239	27
Qarışıq	120	526	285	262	0,45	0,49	254	23

Hazırkı tədqiqatın ən vacib elementlərindən biri müqayisəli analizin aparılmasıdır ki, bu da müxtəlif təbii şəraitlərə mənsub neft yataqlarının ehtiyatlarının realizəsinin xüsusiyyətlərini aşkar etməyə imkan verir.

Müqayisəli analizin aparılması əməliyyatı neft-qaz mədən geologiyasının bir çox məsələlərinin həllində geniş sınaqdan keçmiş statistik üsullardan Bartlet, Fişer və Stüdent meyarlarını cəlb etməklə həyata keçirilmişdir.

Müvafiq statistik meyarlar əsasında yataqların ayrılmış eyni tipli qrupları hüdudlarında ehtiyatların realizəsinin müxtəlif xarakterliyini və onların fərqlənmə dərəcəsini aşkar etmək məqsədi ilə hər iki rejimlə səciyyələnən yataqların cari və son neftvermə əmsallarının müqayisəli təhlili aparılmışdır. Çox maraqlıdır ki, yataqların rejimlərinə görə neftvermə əmsallarını bir-biri ilə müqayisə etdikdə kəskin geoloji müxtəlifliyin olduğu aşkar edilmişdir (cədv.III.4). Həqiqətən, bu obyektlər lay enerjisinin təzahür xarakterinə görə kəskin fərqlənirlər.

Qarışıq və neftdə həllolmuş qaz rejimi ilə xarakterizə olunan istismar obyektlərinin neftvermə əmsallarının müqayisə nəticələri

Cədvəl III.4

Neft-vermə əmsal-ları	Təbii drenaj rejimləri				Meyarlar
	Qarışıq		Neftdə həllolmuş qaz		Stüdent		Fişer		Bartlet
	Orta qiymət	Dispersiya	Orta qiymət	Dispersiya	thes.	tcədv.	Fhes	Fcədv	Bhes	^2cədv
Kcari	0,44	0,039	0,23	0,015	9,528	1,98	2,5	1,0	43,8	7,26
Kson	0,49	0,033	0,29	0,022	8,715	1,98	1,51	1,0	43,8	22,6

Meyarlar =0,05 əhəmiyyətlilik dərəcəsində hesablanmışdır.
Neft yataqlarının işlənilmə nəticələrinin qeyd olunmuş kəskin fərqlərin səbəblərini aşkar etmək üçün onların neftvermə əmsallarını formalaşdıran amillərin əhəmiyyətlilik dərəcələri tədqiq olunmalıdır. Bu məqsədlə korrelyasiya-reqressiya (M.T. Abasov, Ç.Ə. Sultanov, 1980) və faktor (B.Ə. Bağırov, İ.M. Allahverdiyev, 1982) analizlərindən istifadə edilmişdir. Son vaxtlar qarışıq rejimlə səciyyələnən yataqlarının neftvermə modellərinin tərtibində aşağıdakı 11 parametrin orta qiymətlərindən istifadənin məqsədəuyğunluğu əsaslandırılmışdır (B.Ə.Bağırov,2006): layların effektiv qalınlığı (x₁), süxurların məsaməliyi (x₂), keçiriciliyi (x₃) və qumluluğu (x₄), layların bölünmə əmsalı (x₅), neftin özlülüyü (x₆) və sıxlığı (x₇), quyu şəbəkəsinin sıxlığı (x₈), işlənilmənin ilk dövrünə hasilatın çıxarılma tempi (x₉) və sulaşma dərəcəsi (x₁₀), işlənilmə zamanı təzyiq düşküsü və cari lay təzyiqi (x₁₁). Neftdə həll olmuş qaz rejiminə mənsub yataqlardan isə 16 lay parametri seçilmişdir: burada yuxarıda qeyd olunan parametrlərdən əlavə süxurlarda sementləyici maddənin miqdarı (x₁₂), doyma təzyiqi (x₁₃), neftin həcm əmsalı (x₁₄), lay temperaturu (x₁₅) və qaz amili (x₁₆) matrisə daxil edilmişdir.

Beləliklə, korrelyasiya-reqressiya analizinin realizəsi nəticəsində neftvermənin aşağıdakı modelləri alınmışdır.

Neftdə həllolmuş qaz rejimi ilə xarakterizə olunan obyektlər üçün:

Y₂=2,751 + 0,165(x₁) + 0,115 (x₂) + 0,115 (x₃) - 0,994(x₇) - 1,06(x₈) + 3,733(x₁₁) –

-1,397+ 0,092(x₁₂) - 1,665(x₁₃) + 0,115

Burada, cəm korrelyasiya əmsalının qiyməti R_cəm=0,81 təşkil edir.

Qarışıq rejimlə xarakterizə olunan obyektlər üçün:

Y₁=1,024 - 0,655(x₁) + 5,334+ 0,212(x ₆)^-1 -0,457(x₇)+1,714(x₁₀)+3,126(x₁₁)

Burada isə cəm korrelyasiya əmsalının qiyməti R_cəm=0,84 bərabərdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, tənliklərin strukturuna yalnız neftverməyə əhəmiyyətli dərəcədə (müsbət və yaxud mənfi) təsir göstərən parametrlər daxil edilmişdir. Digər parametrlər isə az əhəmiyyət daşıdıqlarından tənliklərdə öz əksini tapmamışlar.

Müxtəlif rejimlərlə işlənilmədə olan yataqlarda lay parametrlərinin təsirinin xarakterini əyani müşahidə etmək üçün onların sxemi tərtib olunmuşdur (şəkil III.31). Göründüyü kimi neftdə həllolmuş qaz rejimi ilə xarakterizə olunan yataqların neft ehtiyatlarının mənimsənilməsinə müsbət təsir göstərən parametrlər bunlardır: layların effektiv qalınlığı, süxurların məsaməliyi, kollektorların keçiriciliyi, quyu şəbəkəsinin sıxlığı, hasilatın sulaşması və qaz amili. Mənfi təsir göstərən parametrlərə isə layların bölünmə əmsalı, neftin özlülüyü, obyektlərin işlənilməsi zamanı lay düşküsü daxildir.

Qarışıq rejimlə səciyyələnən yataqların işlənilmələrinə müsbət təsir göstərən parametrlərə – kollektorların keçiriciliyi, obyektlərin işlənilməsi zamanı lay düşküsü daxildir. Mənfi təsir göstərən parametrlər isə layların effektiv qalınlığı, bölünmə əmsalı, neftin özlülüyü olmuşdur.