MüNDƏRİcat

Neft yataqlarının neftveriminə təsir edən amillərin müqayisəli təhlili.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, müxtəlif enerji mənbəyinə malik olan yataqların işlənilməsində lay parametrlərinin rolu özünü müxtəlif cür büruzə verir. Onların müqayisəli təhlili yeni istismara verilən yataqlarda işlənilmə prosesinin elementlərini əvvəlcədən proqnozlaşdırmağa imkan verir.

Layların effektiv qalınlığı. Bu parametr hər iki rejim­li yataqlarda modellərin strukturunda əhəmiyyətli amil kimi iştirak edir. Lakin onun neftverməyə təsiri müxtəlif rejimlərdə müxtəlif cür özünü göstərir. Neftdə həllolmuş qaz rejimində yataqların effektiv qalınlığının artması onların neftverməsinə müsbət təsir göstərirsə, qarışıq rejimli yataqlarda isə əksinə, quyuda süzgəcin həddən artıq artırılması onların işlənilməsinin son göstəricisinə mənfi təsir göstərir.

Effektiv qalınlıq, X1

Коллектор сцхурларынын мясамялийи Х2

Коллектор сцхурларынын keçiriciliyi Х3

Коллектор сцхурларынын гумлуluğу Х4

Sement materialının miqdarı, Х5

Коллектор сцхурларынын бюлцнмяси Х6

Нефтин юзлцлцйц Х7

Нефтин сыхлыьы Х8

Гуйу шябякясинин сыхлыьы Х9

Ишлянилмянин яввялиндя чыхарылма темпi Х10

Сулашма Х11

Тязйиг дцшкцсц Х12

Doyma təzyiqi Х13

Həcm əmsalı Х14

Layın temperaturu Х15

Qaz amili Х16

Şəkil III.31. Müxtəlif lay rejimi ilə səciyyələnən yataqların neftveriminə təsir edən parametrlərin müqayisəli təsviri

Bu texnoloji xüsusiyyətləri aşağıdakı kimi interpretasiya etmək olar: neftdə həll olmuş qaz rejimli yataqlarda ilkin süzgəc intervalından quyuya neftin hərəkətini təmin edən qazın həcmi azaldıqca quyuya axan mayenin həcmi də azalır. Hasilatı saxlamaq məqsədilə süzgəcin intervalının artırılması hasilatın artımına gətirir. Belə ki, bu halda kəsilişdə yerləşən yeni laylar işlənilməyə cəlb olunur. Qarışıq rejimli yataqlarda isə süzgəcin artırılması çox vaxt quyu gövdəsində qum tıxacının əmələ gəlməsinə gətirir ki, bu da quyuların normal istismar prosesini pozur.

Kollektor süxurların məsaməliyi. Bu göstərici yalnız neftdə həll olmuş qaz rejimli yataqlar üçün alınmış modeldə (müsbət təsirli parametr kimi) iştirak edir.

Kollektor süxurların keçiriciliyi. Bu göstərici lay rejimlərindən asılı olmayaraq, neftin məsaməli mühitdə hərəkətinə müsbət təsir edən amildir. Hər iki rejimli yataq­ların neftvermə modelində bu parametr müsbət yüklü olmaqla, əhəmiyyətlilik dərəcəsi müxtəlifdir.

Kollektor süxurların qumluluğu. Bu əlamət modellərin strukturuna daxil olmamışsa da, onun təsiri hər iki tip yataqlar üçün vacib göstəricidir. Onun neftverməyə bilavasitə təsiri kollektor süxurları xarakterizə edən digər parametrlərlə (keçiricilik, məsaməlik və s.) özünü göstərir və müsbət korrelyasiya ilə səciyyələnir.

Süxurlarda sement maddəsinin miqdarı. Hər iki rejimli yataqlara görə alınmış reqressiya tənliklərində bu göstəricinin əhəmiyyətlilik dərəcəsi az olduğu üçün iştirak etmir.

Çöküntülərin bölünməsi. İstismar obyektinin kəsilişində müxtəlif xarakterli layların növbələşməsi burada bərabər maye axımını təmin etməyə imkan vermir. Odur ki, rejimlərindən asılı olmayaraq, layların bölünməsinin artması onların son neftvermə əmsalına mənfi təsir göstərir.

Neftin özlülüyü. Məlum olduğu kimi, neftin özlülüyü artdıqca, onların lay şəraitindəki hərəkəti məhdudlaşır. Təsadüfi deyil ki, hər iki modeldə bu parametr mənfi yüklü olmaqla iştirak edir.

Neftin sıxlığı. Bu göstəricinin modellərdə iştirak etməməsi onun neftin özlülüyü ilə müsbət korrelyasiyası ilə izah olunur.

Quyu şəbəkəsinin sıxlığı. Neftdə həllolmuş qaz rejimli yataqların işlənilməsi sıx quyu şəbəkəsi ilə aparıldıqda müsbət nəticələr vermişdir. Qarışıq rejimli yataqlarda isə analoji effekt qeyd olunmur. Bu hal onların aktiv hidrodinamiki xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. Hətta quyular arasındakı məsafənin ən böyük qiymətlərində belə kənar suların aktiv təsiri nəticəsində layda toplanmış neft resursları son nəticədə istismar quyularına doğru sıxışdırıla bilir.

İşlənilmənin ilk mərhələsində neftçıxarma tempi. Mərkəzi Abşeronun neftdə həll olmuş qaz rejimli yataqlarında işlənilmənin ilk dövründə həddən çox miqdarda mayenin hasilatı onların son neftvermə əmsalına müsbət təsir etməmişdir. Belə ki, bu dövrdə əldə edilmiş yüksək hasilat lay enerjisinin (neftdə həllolmuş qazın) xeyli istifadəsi nəticəsində əldə edilmişdir. Qarışıq rejimli yataqlarda isə işlənilmənin ilk dövrlərində hasilatın böyük götürülməsi onun III və IV mərhələlərdə tempini tədricən azaldır və nəticə etibarilə son neftvermə yüksəlmiş olur.

Layların sulaşması. Bu göstərici hər iki tip yataqların işlənilməsində müsbət rol oynayır. Belə ki, ətraf suların süxur məsamələrində neftləri sıxışdırma qabiliyyətinə malik olduğu şəraitdə yatağın ehtiyatlarının böyük hissəsini realizə etmək mümkün olur.

Lay təzyiqi. Neftdə həll olmuş qaz rejimi ilə işləyən yataq­lara bu göstərici müsbət təsir göstərdiyi halda, qarışıq rejimli ya­taqlarda onun təsiri nəzərə çarpmır.

Qaz amili. Neftdə həllolmuş qaz rejimli yataqlar üçün bu parametrin müsbət rolunu izah etməyə ehtiyac yoxdur. Qarışıq rejimli yataqlarda isə bu göstəricinin rolu qeyd olunmur.

Neftin həcm əmsalı, susuz neftvermə əmsalı, layın temperaturu, işlənilmə prosesində təzyiq düşküsü, doyma təzyiqi kimi parametrlərin hər iki təbii rejimlə səciyyələnən yataqlar üçün əhəmiyyətli təsiri qeyd olunmamışdır.

Beləliklə, Azərbaycanın quru ərazisində yerləşən neft yataqlarının işlənilməsində özünü büruzə verən lay rejimləri üzrə neftvermə modelləri alınmış və onların müqayisəli təhlili verilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, ayrı-ayrı parametrlərin təbii rejimlərlə səciyyələnən yataqların işlənilməsinə təsiri müxtəlifdir ki, bu da neftvermə prosesinin tənzimlənməsində nəzərə alınmalıdır (şək.III.31).
III. 15. Neft və qaz yataqlarının işlənilməsinin son mərhələsində aparılan geoloji-mədən tədqiqatları

Neft və qaz yataqlarının işlənilməsi olduqca uzun bir müddətdə həyata keçirilməsinə baxmayaraq onların ehtiyatlarının tam realizə olunması mümkün olmur. Geoloji mühit, işlənilmənin müddəti və intensivliyindən asılı olaraq yataqların neftvermə əmsalının səviyyəsi geniş diapazonda dəyişir. Onu da qeyd edək ki, bu əmsalın qiyməti neft-qaz elminin inkişafı və texnologiyasının təkmilləşməsi nəticəsində yüksəlməkdədir. Məsələn, XX əsrin ortalarına qədər olan müddətdə işlənilmə, yataqların yalnız təbii enerji mənbəyinin istifadəsi ilə aparıldığından onların ehtiyatlarının yalnız 30-40%-nin realizəsinə nail olunmuşdur. Bu dövrdən sonra yataqların işlənilməsində suvurma prosesinin tətbiqi, işlənilmə sistemlərinin aktiv tənzimlənməsi, işlək quyuların texnoloji rejimlərinin optimallaşdırılması və sair nəticəsində neft ehtiyatlarının realizə dərəcəsi yüksələrək, bəzi hallarda 50-60% çatmışdır. Neft-qaz yataqlarının işlənilmə effektivliyinin gələcəkdə də yüksələcəyini proqnozlaşdırmaq olar. Lakin belə vacib və mürəkkəb bir problemin həyata keçirilməsi yataqların işlənilməsinin son dövrlərində (IV və V mərhələlər) kompleks geoloji-mədən tədqiqatlarının həyata keçirilməsini tələb edir. Bu dövrdə məlum olduğu kimi yataq kəskin dəyişikliyə məruz qalır: lay təzyiqi enir, laylarda müxtəlif mənşəli suların hərəkəti müşahidə olunur, lay süxurlarının məsaməliyi və keçiriciliyi azalır, tektonik qırılmaların funksiyasında və lay temperaturunun qiymətlərində dəyişmələrə rast gəlinir. Neft ehtiyatlarının realizəsində də qeyri-bərabər formalar müşahidə olunur: qanunauyğunluqlar çox vaxt lokal zonalarla mürəkkəbləşmiş olur və sair. Odur ki, işlənilmənin son dövrlərində neft və qaz yataqlarına olduqca mürəkkəb bir dinamik sistem kimi baxmaq lazımdır. Bu sistemlərin təzahüründə ümumi oxşarlıq olmadığından onların səmərəli inkişafında xüsusi yanaşma prinsipi əsas götürülməlidir.

Beləliklə, neft-qaz yataqlarının işlənilməsinin son dövrlərində qalıq neft ehtiyatlarının maksimum səviyyədə mənimsənilmə yollarının təyini üsullarına nəzər salaq. Bu məqsədlə aparılan tədbirlər kompleksini aşağıdakı tədqiqat sahələrinə bölmək mümkündür.

Neft və qaz yataqlarının geoloji quruluşunun dəqiqləşdirilməsi. Yataqlara layihə sənədlərinə müvafiq qazılmış bütün quyulardan (o cümlədən, istismar, vurucu və sair) alınmış kompleks məlumatlar yenidən nəzərdən keçirilir, mədənin kəsilişində rast gələn layların daban və tavan qiymətləri müqayisəli təhlil əsasında təyin olunur. Sonra hər hansı bir məlum alqoritm və proqram əsasında struktur xəritələr tərtib olunur. Yatağın strukturunu mürəkkəbləşdirmiş tektonik qırılmaların yeri, amplitudları və funksiyaları (keçirici və ya ekran) müəyyənləşdirilir. Tərtib olunmuş xəritə və profillər onların ilkin variantları ilə müqayisə olunur. Mədəndə aşkar edilmiş hər bir yeni struktur elementinin etibarlılığı işlənilmə məlumatları ilə yoxlanılmalıdır.

Neft və qaz ehtiyatlarının dəqiqləşdirilməsi. Yataqların işlənilməsinin əsas göstəriciləri olan ehtiyatlar haqqında etibarlı məlumatlar vaxtaşırı əldə edilməlidir. Odur ki, hər hansı bir mədənin, yatağın və ayrı-ayrı işlənilmə sahələrinin qalıq balans və çıxarılabilən ehtiyatlarının təkrar hesablanması həyata keçirilməlidir. Bu problemi həll etmək üçün yataqların işə salınması ərəfəsində və bilavasitə işlənilmə prosesində alınmış hesablanma məlumatları bir daha nəzərdən keçirilir və sistemləşdirilir. Hesablanma nəticələrinin etibarlılığı bir daha qiymətləndirilir. Bu məlumatların əsasında işlənilmənin son dövrlərində yataqların potensial imkanlarını qiymətləndirmək üçün bir-biri ilə əlaqəli iki məsələ həll edilməlidir: ilk növbədə yatağın sahəsində, onun ayrı-ayrı tektonik blokları üzrə qalıq balans və çıxarılabilən ehtiyatların həcmi dəqiqləşdirilir. Təcrübələr göstərir ki, bu problemin həllini dinamik modelləşdirmədən, o cümlədən Hompers-Meykem əyrilərinin istifadəsi ilə təmin etmək daha doğru nəticələr verir. II mərhələdə isə hesablanmış ehtiyat həcminin həmin sahələrdə paylanılma xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsini nəzərdə tutur. Bu məsələnin həllində krayqinq analizinə istinad edilərsə, nəticələr əyani olaraq xüsusi xəritələrdə öz əksini tapmış olur. Beləliklə, işlənilmədə olan yatağın neft ehtiyatı və onun yataq həcmində paylanılma arealları haqqında qiymətli məlumatlar əldə edilmiş olur. Neft ehtiyatlarının hesablanmasında yeni yanaşma yataqların xalq təsərrüfatı baxımından qiymətləndirilməsinə imkan verir. (B.Ə.Bağırov, S.Ə.Nəzərova, Ə.M.Salmanov, F.F.Məhərrəmov, 2005).

Neft və qaz yataqlarının hidrodinamiki səraitinin təyini. Uzun müddətli neft, qaz, su hasilatının nəticəsində lay təzyiqi və temperaturu, laylarda sulaşma prosesi, qaz amilinin enməsi və digər proseslər gedir. İşlənilməni rasional başa çatdırmaq üçün belə dəyişmələri özündə əks etdirən yatağın cari hidrodinamiki vəziyyəti haqqında məlumatlar əldə edilməlidir. Bu məlumatlar isə həmin yatağın dəqiqləşdirilmiş geoloji quruluşu ilə uzlaşdırılmalıdır. Bu tələbatı yerinə yetirmək üçün aşağıdakı tədqiqatlar aparılmalıdır:

- işlənilmənin əvvəlindən cari dövrədək yataqdan hasil edilmiş neft, su və qaz hasilatlarının (illik və toplanmış) qiymətlərinin xüsusi xəritə, qrafik və cədvəllərində təsviri;

- yataqda suların hərəkət istiqamətlərini və intensivliyini göstərən xəritələrin tərtibi. Suların mənşəyinin (ətraf, daban, tektonik və sair) təyin edilməsi və bu prosesin ehtiyatların mənimsənilməsinə təsirinin tədqiqi.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu məlumatlara istinadən quyularda təcrid (izolə) işləri, sürətli neftçıxarma üsulu və digər tədbirlərin həyata keçirilməsi haqqında qərarlar qəbul edilə bilər.

Neft yataqlarının işlənilməsinin son dövründə onlarda yaranmış hidrodinamiki durumu bəzən digər laylardan maye axını da mürəkkəbləşdirə bilər. Təcrübələr göstərir ki, işlənilmənin ilk dövrlərində ayrılmış və sərbəst istismar edilən qonşu laylar arasında sonralar hidrodinamiki əlaqə yarana bilər. Mədənin kəsilişində maye axını, aralıq gil laylarının təcrid qabiliyyətinin dəyişməsi ilə, tektonik qırılma və kəmər arxası yollarla baş verir. Bu proses isə yataqların hidrodinamiki inkişaf qanunauyğunluqlarını pozur. Odur ki, onun təzahürü və inkişaf xüsusiyyətləri tədqiq olunmalı və işlənilmənin gələcək dövrləri üçün müvafiq qərarlar qəbul edilməlidir.

Quyu fondundan istifadə üsulları. Neft yataqlarının işlənilmə təcrübəsindən məlumdur ki, neftçıxarma prosesinin son mərhələsi çox hallarda seyrək quyu şəbəkəsi ilə həyata keçirilir. Belə olduqda quyu fonduna diqqətlə yanaşmaq, işlək və vurucu quyuların öz funksiyalarını tam yerinə yetirməsinə nail olmaq lazımdır. Hər şeydən əvvəl işlək quyuların sayını və planda yerlərini nəzərə almaqla ehtiyatların mənimsənilməsində onların nə dərəcədə iştirak etməsi müəyyənləşdirilməlidir. Dərsliyin əvvəlki bölmələrində quyu şəbəkəsinin sıxlığının neftverməyə təsiri məsələsi ətraflı şərh edilmişdir. Odur ki, işlənilmənin son dövrlərində zəif lay təzyiqi və kəskin sulaşma şəraitində quyu şəbəkəsinin sıxlaşdırılması məsələsi aktualdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu zaman yeni quyular qazılmır və ya az qazılır. Ona görə də mövcud quyu fondundan effektli istifadə edilməlidir. Bu məqsədlə aşağıdakı üsullardan istifadə edilə bilər:

- bir quyu ilə iki və ya daha çox layın eyni vaxtda birgə işlənilməsi;

- iki və ya daha çox layın birləşdirilərək bir istismar obyektinə çevrilməsi;

- yatağın neftlilik sahəsinin işlənilməyə aktiv cəlb edilməsinə imkan verən

- horizontal quyuların qazılması və istismarı;

- quyuların bir laydan digərinə qaytarılma əməliyyatı;

- işlək quyularda mövcud süzgəcin uzunluğunun artırılması və ya onun

təkrar perforasiyası;

- işlək quyularda axın məhdudluğunu aradan qaldırmaq üçün quyudibi

zonaya təsir üsullarının tətbiqi;

- mədənin fondunda olan quyuların funksiyalarının dəyişdirilməsi (işlək

fonddan vurucu fonda keçirilməsi və ya əksinə).

Yataqların işlənilmə prosesinin tənzimlənməsi. İşlənilmənin son mərhələsində yataqların geoloji quruluşunun dəqiqləşdirilməsi, ehtiyatlarının həcminin və paylanılma areallarının müəyyən edilməsi bu ehtiyatların maksimum realizəsini təmin etmək üçün müvafiq tədbirlərin əsaslandırılmasına imkan verir. Təklif olunmuş tədbirlərin həyata keçirilməsi son nəticədə qalıq ehtiyatların rasional realizəsini təmin etməlidir. Burada ilk növbədə tətbiq olunan işlənilmə sistemlərinin aktiv tənzimlənməsi nəzərdə tutulmalıdır. Cari dövrdə qalıq neft ehtiyatlarının həcmini, layın sulaşma dərəcəsini, lay təzyiqini və sair nəzərə almaqla hər bir işlək quyu üçün istismar rejimi təyin olunmalıdır. Suvurma prosesinin cari işlənilmə prosesinə göstərdiyi təsir öyrənilməlidir. Lazımi hallarda vurucu quyularda suyun həcminin dəyişdirilməsi və ya digər quyuların (o cümlədən, işlək fonddan) vurucu quyu fonduna keçirilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Su-neft konturunun hərəkət intensivliyinə müvafiq olaraq, işlək quyularda gündəlik neft və su hasilatlarının tənzimlənməsi həyata keçirilməlidir. Burada hər hansı bir sulaşmış quyunun dayandırılması, digər quyularda isə hasilatın artırılması nəzərdə tutula bilər. Bütün hallarda istismar quyularında qum tıxacı və duzəmələgəlmə təzahürləri nəzərdə tutulmalıdır. Belə ki, onların intensivliyi quyularda istismar prosesini çətinləşdirə bilər.

İşlənilmənin son mərhələsində laya təsir üsulları, o cümlədən, layların neftverimini artıran üsulların tətbiqi onların müvafiq geoloji şəraitlərində tətbiq olunmalıdır.

Neft yataqlarının işlənilməsini aktiv tənzimləmək üçün üç ölçülü geoloji-dinamik modellər yaradılmalı və bu sistemdə gedən dəyişmələr həmin modeldə öz əksini tapmalıdır.

Yataqların işlənilməsinin son mərhələsində tətbiq olunan kompleks tədbirlər onların işlənilmə dinamikasında öz əksini tapır. Hər bir yataqda ehtiyatın həcmindən, quyuların sayından, suvurmanın intensivliyindən və sair asılı olaraq neft, su, qaz hasilatının dinamikası müəyyən bir səviyyədə aparılmalıdır. Bu səviyyə isə optimal olmalıdır: yatağın imkanları və iqtisadi göstəriciləri əsasında optimal gündəlik, aylıq və illik neft, qaz və su hasilatlarının norması əsaslandırılmalıdır. Onların vaxt etibarı ilə dəyişmə dərəcələrini qiymətləndirmək üçün Şuxartın nəzarət xəritələrindən istifadə edilərsə, birmənalı cavablar alınar. Bu üsulun neftçıxarma dinamikasının bilavasitə gedişində tətbiq imkanları, konkret olaraq aşağıdakı suallara cavab verməyə imkan verir: neft və su hasilatının dinamikasının tənzimlənmə zonalarında yerləşməsi (yəni neftçıxarma prosesinin optimal aparılması), bu göstəricilərin verilmiş sərhədlərdən çıxma halları və onların səbəbləri.

Qaz yataqlarının işlənilməsinin son mərhələsində bir sıra xüsusiyyətləri nəzərə almaqla tədqiqat istiqamətləri neft yatağında olduğu kimidir.

Neft və qaz yataqlarının işlənilməsinin son mərhələsində qalıq ehtiyatların maksimum mənimsənilməsi istiqamətində aparılan elmi-tədqiqat işlərinin müvəffəqiyyətini yataqların işlənilməsindən əldə edilən kompleks məlumatların dolğunluğu və keyfiyyəti əsaslı surətdə müəyyənləşdirir. Odur ki, işlək, vurucu və yeni qazılan quyulardan geoloji-geofiziki məlumatların alınma tarixləri müəyyən olunmalı, nümunələr xüsusi laboratoriyalarda tədqiq olunmalıdır. Alınan nəticələr hərtərəfli araşdırılmalıdır ki, bu da konkret yatağın işlənilməsinin cari vəziyyətinin qiymətləndirilməsində və proqnoz məsələlərinin həllində istifadə edilə bilər.

III. 16. Neft və qaz yataqlarında hasilatın proqnozlaşdırılması

Ölkənin xalq təsərrüfatı sahələrinin inkişafı onun enerji daşıyıcılarına olan tələbatının nə dərəcədə təmin olunmasından asılıdır. Burada ön plana neft və qaz hasilatının faktiki səviyyəsi çəkilir ki, bu da ölkədə hazırda işlənilmədə olan və kəşf olunmuş, lakin hələ işlənilməyən mədənlərin hesabına əldə edilməlidir.

Neft və qaz hasilatının proqnozlaşdırılması yaxın illər (1,2,5 il) və perspektiv dövrlər (on illər) üçün aparılır.

Neft və qaz hasilatının proqnoz qiyməti proqnoz bazasının tədqiqatlara cəlb edilməsindən asılı olaraq iki qrupa bölünür: təminatlı və ehtimal olunan.

Yalnız faktiki işlənilən yataqların məlumatlarına istinad edən proqnozlaşdırma təminatlı, kəşf olunmuş, lakin istismar edilməyən yataqların məlumatlarına əsasən proqnozlaşdırma ehtimal olunan sayılır.

Təminatlı proqnoz. Bu tip proqnoz mədəndə və ya regionda ayrılmış və sərbəst işlənilən hər bir istismar obyektindən gələcək illərdə əldə edilə biləcək hasilatın həcminin təyinini nəzərdə tutur.

Qeyd etmək lazımdır ki, yataqların neft hasilatının hətta yaxın dövrlər üçün proqnozlaşdırılması belə özlüyündə çətin məsələlərdən sayılır. Belə ki, burada istismar obyektlərinin hasilatının hər hansı bir gələcək dövr üçün etibarlı səviyyəsi əsaslandırılmalıdır. Odur ki, tədqiqatlarda yataqların geoloji quruluşu, lay rejimlərinin xassələri, istifadə edilən neftçıxarma texnologiyasının imkanları hərtərəfli öyrənilməlidir.

Konkret yataqdan hasil edilə biləcək neftin miqdarını təyin etmək üçün hidrodinamik, statistik və geoloji-mədən üsullarından istifadə edilir.

H i d r o d i n a m i k ü s u l. Bu üsulla mədənin kəsilişi və ya sahəsi üzrə ayrılmış və sərbəst istismar edilən obyektlərdə neft hasilatının səviyyəsi gələcək dövrlər üçün təyin edilir. Burada obyektin cari dövrdəki hasilat imkanları ilə onun real səviyyəsi müqayisə olunaraq gələcək illər üçün proqnoz qiymətlər verilir. Hesablamalarda yatağın geoloji quruluşunu səciyyələndirən parametrlərlə yanaşı (obyektin qalınlığı, kollektorluq xassələri, flüidlərin göstəriciləri və s.), texnoloji parametrlərin qiymətlərindən də istifadə edilir. Lakin çox vaxt obyektlər üzrə bu göstəricilərin qiymətləri haqqında müvafiq məlumatlar əldə etmək mümkün olmadığından hidrodinamik üsulla hasilatların proqnozlaşdırılmasında xətalara da rast gəlinir. Odur ki, bu üsul ilə yaxın və ya perspektiv proqnozlaşdırma qiymətlərindən yalnız obyektlərin ümumi imkanlarını səciyyələndirmək üçün istifadə etmək olar.

S t a t i s t i k ü s u l. Bu üsul yatağın gələcək imkanlarını daha etibarlı təyin etməyə kömək edir. Statistik üsul keçmiş dövrlərin illik hasilatına görə gələcək illərin hasilatının proqnozlaşdırılmasını nəzərdə tutur (bu səbəbdən də üsul yeni işlənilməyə verilmiş yataqlar üçün tətbiq edilə bilməz). Çoxdan işlənilən yataqların gələcək imkanlarını müəyyən etmək üçün, yataqdan hasil edilmiş illik neft hasilatının həcm qiymətlərinin faktiki dəyişmə dinamikasının gələcək illərə aproksimasiyasını tələb edir. Bu tələbatı yerinə yetirmək üçün dinamik üsullardan, o cümlədən Kompers-Meykem əyrilərinin realizəsindən istifadə etmək olar.

Qeyd etmək lazımdır ki, statistik üsul yataqda texnoloji proseslərə əsaslı dəyişmələr verilmədikdə düzgün nəticələr verir. Belə hallara təcrübədə az rast gəlindiyindən digər üsullardan da istifadə edilməsi təklif olunur.

G e o l o j i-m ə d ə n ü s u l u. Məlum olduğu kimi, yataq tərtib olunmuş layihə sənədlərinə müvafiq işlənir. Burada hasilat istismar edilən işlək quyularla yanaşı yeni qazılan quyuların hesabına əldə edilir:

Q = q_{i +}q_y

burada Q istismar obyektində hasil edilən illik neft hasilatı;

q_i - istismar obyektində işlək quyular üzrə illik neft hasilatı;

q_y - istismar obyektində yeni qazılmış quyulardan əldə edilən illik neft hasilatı.

Sonrakı bir il üçün əldə edilə biləcək neftin miqdarını müəyyən etmək üçün aşağıdakı düsturlardan istifadə etmək olar:

Q_t+1 = Q_i(t+1) + Q_y

burada Q_t+1 – planlaşdırılan il üçün neft hasilatı;

Q_i(t+1) – yataqdan işlək quyular vasitəsilə hasil ediləcək neftin həcmi;

Q_y – planlaşdırılan ildə yeni qazılmış və ya keçmiş illərdə qazılmış, lakin istismara verilməyən quyulardan alıncaq hasilat.

Qeyd etmək lazımdır ki, işlək quyulardan alınacaq hasilatın həcmini təyin edərkən, həmin quyuların keçmiş illərdəki istismar günlərinin sayı və eləcə də hasilatın illik enmə dərəcəsi nəzərə alınmalıdır.

Yatağa yeni qazılan quyudan əldə edilə biləcək hasilatın miqdarını müəyyənləşdirdikdə həmin quyunun qonşuluğunda istismar edilən quyuların real gündəlik hasilatlarına istinad edilməli və quyunun istismar ediləcək günlərinin sayı da nəzərə alınmalıdır.

Ehtimal olunan proqnoz. Neft hasilatının ehtimal olunan proqnozu regionda yeni işlənilməyə veriləcək obyektlərin neft hasilatının qiymətlərini nəzərdə tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, işlənilən yataqlardan, yeni texnologiyanın tətbiqi nəticəsində əldə edilə biləcək əlavə neft hasilatı da ehtimal olunan proqnoz tipinə aid edilir.

Yeni yataqlardan əldə edilə biləcək illik neft hasilatının həcmini təyin etmək üçün bu yataqda qazılmış ilk quyulardan əldə edilən geoloji-geofiziki və digər məlumatların toplanaraq sistemləşdirilməsi və onların regionda artıq işlənən yataqların müvafiq məlumatları ilə müqayisəsi əsas amildir. Müqayisə olunan obyektlər arasında sıx oxşarlıq aşkar edildikdə tədqiq olunan yataqda da analoji texnoloji proseslərin tətbiqi şərti ilə müvafiq illərdə hasilat səviyyələrin də oxşarlıq olacağını gözləmək olar.

Üsul aşağıdakı ardıcıllıqla həyata keçirilir.

1. Regionda uzun müddət işlənilən yataqların geoloji-geofiziki və digər göstəricilərinə görə baza təsnifat modelinin yaradılması. Burada yataqların geoloji quruluşunu səciyyələndirən əsas parametrlərin qiymətləri ilə yanaşı tətbiq olunan ənənəvi texnologiyanın göstəriciləri də iştirak edir. Sonra klaster-analizi tətbiq olunur və dendroqram əsasında yataqlar arasında oxşarlıq müəyyənləşdirilir. m– ölçülü evklid məsafəsinin qiymətlərinə görə yataq qrupları ayrılır.

2. Neft hasilatının proqnozlaşdırılması tələb olunan yeni yatağın analoji geoloji-geofiziki və başqa parametrlərinin qiymətləri öyrənilir və sistemləşdirilir.

3. Yeni yatağın məlumatlarının regionda işlənilən yataqların məlumat bazasına qoşulması və klaster-analizinin tətbiqi ilə təsnifatın yeni modelinin alınması.

4. Yeni yatağın qrup mənsubluğunun aşkar edilməsi. Bu qrupda olan yataqlarda faktiki neftçıxarma proseslərinin illər üzrə dəyişmə dinamikasına müvafiq yeni yatağın da dinamikasının proqnozlaşdırılması; lakin burada yeni qazılacaq quyuların sayının və layların neftverimini artıran üsullardan da alınacaq əlavə neft hasilatının miqdarı nəzərdə tutulmalıdır.

Beləliklə, ölkənin neft hasilatının proqnozlaşdırılmasının müxtəlif variantları həyata keçirilir və əldə edilən məlumatlar yataqların işlənilmə prosesində dəqiqləşdirilir.

III. 17. Yer təkinin və ətraf mühitin mühafizəsi

Neft və qaz yataqlarında quyuların qazılması və işlənilmə proseslərinin aparılması yer təkinə və ətraf mühitə müxtəlif təsirlər göstərir. Yataqların yerləşdiyi rayondan (quru ərazisi və ya dəniz akvatoriyası), onun geoloji quruluşundan, qazıma və işlənilmə texnologiyalarının xarakterindən və digər amillərdən asılı olaraq bu təsirlər özünü müxtəlif cür büruzə verir. Lakin bütün texnogen proseslər strukturların quruluşunda və ətraf mühitdə olan ilkin tarazlığı pozmaqla onlara mənfi təsir göstərir. Odur ki, texnogen təsirlərin baş vermə səbəbləri əvvəlcədən öyrənilməli, onların aradan qaldırılması və ya intensivliyinin azaldılması istiqamətində tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bu tədbirlər xarakterinə görə iki yerə bölünür: yer təkinin və ətraf mühitin mühafizəsi.

Yer təkinin mühafizəsi. Strukturlarda hələ ilk quyular qazıldıqda onların kəsilişində yerləşən layların təbii tarazlığında müəyyən dəyişmələr baş verir. Belə ki, dərinliklər boyunca növbələşən layların bütövlüyü pozulur. Bu zaman onlar arasında əlaqə də yarana bilir. Qazıma məhlullarının ayrı-ayrı laylara müxtəlif intensivliklə nüfuz etməsi onların geoloji mühitində də müxtəlif dəyişikliklər əmələ gətirir. Belə dəyişikliklər xüsusi ilə quyu ətrafı süxurların məsaməli mühitində özünü daha çox göstərir.

Məlumdur ki, qazıma prosesinin məqsədi müxtəlif dərinlikdə yatan laylarla yer səthi arasında əlaqə yaratmaqdır. Bu zaman bəzən tənzimlənə bilməyən proseslər də baş verir ki, bu da açıq neft-qaz fontanına səbəb olur. Bundan əlavə qazıma ilə kəsilişdəki müxtəlif təzyiqli layları keçdikdə onların arasında maye axımı da baş verə bilir. Məhz bu səbəbdən də bəzən sulu laydan neftli laya və ya əksinə axım qeyd olunur ki, bu da neftli layın sulaşmasına və ya sulu layın karbohidrogenlərlə çirklənməsinə səbəb olur. Odur ki, qazıma işlərinin layihələri tərtib olunanda belə proseslərə qarşı müvafiq tədbirlər hazırlanıb, elmi cəhətdən əsaslandırılmalıdır.

Layların təbii-ilkin geoloji xassələrini mürəkkəbləşdirən amillərdən biri də qazıma prosesində qazıma məhlulunun laylara axımı nəticəsində onlara müxtəlif dərəcədə nüfuz etməsidir. Bu proseslər nəticəsində, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, layların kollektorluq qabiliyyəti zəifləyir. Barit, kaustik soda və digər reagentlərin qazıma məhlulunda istifadə edilməsi isə prosesi daha da kəskinləşdirir.

Quyuların qazılmasında baş verə biləcək zərərli təsirlərin xarakteri kəsiliş üzrə bütün laylar üçün proqnozlaşdırılmalı, nəticələri quyunun geoloji-texniki tapşırığında öz əksini tapmalıdır. Layihə sənədində kəsilişdə açılacaq layların proqnoz qiymətləri: onların yatım dərinlikləri, qalınlıqları, çöküntülərin litoloji-kollektor xüsusiyyətləri, lay təzyiqi və digər məlumatlar göstərilməlidir. Bu məlumatlara istinadən texnoloji hissədə qazıma prosesinin aparılma göstəriciləri verilir (intervallar üzrə qazıma məhlulun xüsusi çəkisi, qazıma sürəti, texniki kəmərlərin buraxılma dərinliyi və diametrləri və sair). Qazıma prosesində hər hansı bir gözlənilməz hal baş verərsə, bu dərhal tədqiq olunmalı, yaranma səbəbləri öyrənilməli və qazıma prosesinin yenidən dinamik xarakterə qaytarılması üçün tədbirlər həyata keçirilməlidir.

İşlənmədə olan yataqlarda quyu şəbəkəsini bərpa etmək üçün quyular qazılan zaman gil məhlulunun laylara nüfuz etmə imkanı daha çox olur. Belə ki, istismar olunan quyuların quyudibi zonası ətraf sahələrə nisbətən xeyli enmiş ümumi təzyiqlər qıfı ilə səciyyələnirlər. Bu xüsusiyyət qazıma məhlulunun aşağı təzyiqli sahələrə doğru daha çox irəliləməsinə səbəb olur. Odur ki, belə yataqların sahələrində quyu qazan zaman ətrafda istismar edilən quyular əvvəlcədən saxlanılmalıdır ki, bu da onların drenaj zonalarında dinamik təzyiqin qalxmasına imkan verir. Bu tədbir nəticəsində laya gil məhlulunun axımının qarşısı alına bilər. Qazıma prosesi tam başa çatdıqdan sonra onların işə salınması tədricən həyata keçirilməlidir. Əgər kəsilişdə olan sulu laylarda sürətli neftçıxarma prosesi tətbiq olunubsa, belə yataqlarda da istismar quyuları qazmadan öncə saxlanılmalıdır. Qazıma prosesi başa çatdıqdan sonra onlarda maye hasilatının artımı tədricən aparılmalıdır. Yalnız bu tədbir nəticəsində quyuların drenaj zonalarına qazıma məhlulu axımının qarşısı alına bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, qazıma texnologiyasının ən vacib elementlərindən biri kəsilişdəki layların bir-birindən təcrid edilməsidir. Bu tələbatı yerinə yetirmək üçün kəmər arxası sahə müvafiq sement məhlulu ilə bərkidilməlidir. Həyata keçirilən proseslərin nəticəsi quyuların hermetikliyinin sınanması ilə yoxlanılır. Hər hansı bir səbəbdən quyunun hermetikliyi təmin olunmadıqda onun səbəbləri müəyyən olunmalı və aradan qaldırılması üçün tədbirlər planı həyata keçirilməlidir. Yalnız bundan sonra quyuda perforasiya işləri aparıla bilər.

Yataqların işlənilmə prosesində yer təkinin mühafizəsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Bu da işlənilmədə olan əsas tələbatı olan yataqların ehtiyatlarının rasional yollarla maksimum realizəsini təmin etməklə əlaqədardır. Burada işlənilən mədənin ilkin geoloji şəraitinin mühafizəsi; konkret yatağın işlənilməsinin digər yataqlara (qonşu tektonik və ya stratiqrafik kəsiliş üzrə) təsir etməməsi; işlənilmə texnologiyasının lay rejiminə uyğun seçilməsi; quyularda texniki nasazlıq olduqda onlarda istismarın dayandırılması; hasil edilmiş lay sularının müvafiq hidrokimyəvi xassələrə malik az təzyiqli laylara vurulması; neftlə və qazla hasil edilən faydalı komponentlərin (yod, brom və sair) istifadə edilməsi; neftverməni artıran üsulların yer təkinə təsir nəticələri və s. nəzərdə tutulur. İşlənmə prosesində lay təzyiqinin aşağı düşməsinin qarşısının alınması üçün yatağa su ilə təsir etdikdə onun layın hidrogeoloji xüsusiyyətinə nə dərəcədə müvafiq olduğu əvvəlcədən təyin olunmalıdır. Vurulan su duzlu olduqda layda duzəmələgəlmə prosesi gedə bilər. Aşağı temperatur rejimli laylara soyuq suyun vurulması isə onun temperaturunu endirdiyindən termodinamik xassəsinə mənfi təsir edir.

Yataqların işlənilmə prosesində layların neftverimini artıran üsulların tətbiqi məsaməli mühitə böyük miqyaslarda təsir edə bilər. Məsələn: yüksək özlülüyə malik neftlərlə səciyyələnən yataqlarda termik üsullardan olan laydaxili yanmanın neftvermənin artırılması ilə yanaşı yatağın quruluşuna əks təsirini də nəzərə almaq lazımdır. Belə ki, bu prosesin təsiri nəticəsində layların bəzi zonalarında karbohidrogen yığımları tamamilə yanaraq məhv ola bilər. Belə hal Balaxanı-Sabunçu-Ramana yatağının Xorasanı sahəsində özünü göstərmişdir. Burada laydaxili yanma prosesinin təsirindən sonra yatağa qazılmış bir sıra quyularda neft əlaməti belə olmayan koksa bənzər süxurlara rast gəlinmişdir.

İşlənmə prosesində mədəndə ayrılmış istismar obyektlərinin sərbəstlik dərəcəsi qorunmalıdır: laylar və ya tektonik bloklar arasında hidrodinamik əlaqənin yaranması yer təkində qarşısı alınmaz prosesə səbəb olur. Odur ki, işlənilmə prosesi bütövlükdə daimi nəzarətdə saxlanılmalıdır. Alınan məlumatlar ətraflı öyrənilməli, yer təkində gedən hər hansı dəyişmələr müəyyən olunmalıdır. Burada əsas informasiya mənbəyi kimi yataqlara qazılmış müşahidə quyularından da istifadə edilməlidir. Bu quyularda mütəmadi aparılmış ölçü işləri yatağın hidrodinamik şəraitində baş verən proseslər haqqında məlumatlar almağa imkan verir.

Ətraf mühitin mühafizəsi. Neft və qaz yataqlarının işlənilməsi prosesində ətraf mühitdə müxtəlif təsirlər baş verir. Odur ki, atmosferə bu təsirlərin mahiyyəti (fiziki, kimyəvi, bioloji) müəyyən olunmalı və onlara qarşı müvafiq tədbirlər həyata keçirilməlidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, neft və qaz yataqlarının işlənilməsi ilə əlaqədar aparılan işlərdə ətraf mühitə zərərli təsir göstərən əsas amillər aşağıdakılardır:

- neftin müxtəlif səbəblər üzündən quyulardan, kəmərlərdən və ya çənlərdən yer səthinə axımı və torpağa fiziki, kimyəvi, bioloji təsiri;

- neft laylarından hasil edilmiş müxtəlif fiziki-kimyəvi xarakterli suların yer səthinə axımı və mədən ətrafı zonaların çirkləndirilməsi;

- yataqdan hasil edilmiş qazların atmosferə atılması və ya yandırılması;

- quyuların qazılması üçün müvafiq sahələrin təbii formasının (landşaftın) dəyişdirilməsi və bitki örtüyünün məhv edilməsi;

- quyuların qazıma prosesində qazıma məhlullarının tullantısı ilə ətraf zonaların ilkin şəraitinin dəyişilməsi;

- dəniz şəraitində yataqların işlənilmə prosesində neftin və suyun müxtəlif səbəblər üzündən su səthinə axımı, qaz hasilinin isə atmosferə buraxılması.

Yuxarıda qeyd olunan zərərli amillərə qarşı müvafiq işlər həyata keçirilməlidir ki, bu da neft və qaz yataqlarının işlənilməsində “ekoloji tədbirlər” planında öz əksini tapmalıdır.

ƏLAVƏLƏR

Neft-qaz mədən geologiyasında istifadə edilən əsas riyazi üsullar

Ümumi anlayış. Məlum olduğu kimi, neft və qaz yataqları mürəkkəb quruluşlarla səciyyələnən strukturlarla əlaqədar olurlar. Onlarda laylaşmanın müxtəlif formalarına rast gəlinir: lay süxurlarında flüidlərin, təzyiqlərin və temperaturun sahəvi və dərinlik üzrə paylanmasının qanunauyğunluqları təsadüfi lokal dəyişmələrlə mürəkkəbləşmiş olur. Onların aşkar edilərək öyrənilməsi neft və qaz yığımlarından maksimum istifadəsinə zəmin yaradır. Bu tələbatı təmin etmək üçün yatağın ayrı-ayrı hissələrinə (nöqtələrinə) quyular qazılır. Onlardan alınan məlumatlar isə nöqtəvi xarakter daşıyır. Quyuların sayını sonsuz artırmaq mümkün olmadığından nöqtəvi məlumatlara sahəvi məlumatların şamil edilməsi müəyyən bir ehtimallıqla mümkün olur. Bu səbəbdən də neft-qaz yığımlarının işlənilməsi prosesində baxılan məsələlərin həllində etibarlılığı artırmaq üçün ehtimal nəzəriyyəsi və riyazi statistika üsullarından istifadə edilir. Təbii ki, onların operativ realizəsi müvafiq alqoritmlər əsasında kompüterlərdə həll olunur.

Neft yataqlarının işlənilmə dinamikasının onların yerləşdiyi regiondan, istismar edilən layın geoloji-struktur xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq ümumi oxşarlığı müşahidə olunur: illik neft hasilatı işlənilmənin əvvəlində kəskin artır, sonra onun stabilləşməsi qeyd olunur; daha sonra hasilatın enmə dövrləri başlayır. Lakin, neft hasilatının dinamikasının qeyd olunan konfiqurasiyası yalnız işlənilmənin ümumi halını səciyyələndirir: tədqiqatlar göstərir ki, təbiətdə eyni dinamik xüsusiyyətə malik, hətta iki yatağın belə müşahidəsi qeyri mümkündür. Ümumi qanunauyğunluq fonunda uzun müddət inkişaf edən işlənilmə dinamikasının ən müxtəlif formalarına təsadüf olunur. Odur ki, neft hasilatının dinamik göstəricilərinə istinad edərək işlənilmənin tənzimlənməsi üçün təkliflərin əsaslandırılması, yataqların qalıq neft ehtiyatlarının hesablanması və digər məsələlərin həllində dinamik modellərdən istifadə etməklə tələb olunan məsələlərin birmənalı həllini təmin etmək mümkündür. Beləliklə, işlənilmə obyektlərinə dinamik bir sistem kimi baxılarsa, onun müxtəlif elementlərinin tədqiqində bu üsullardan istifadə edilməsi vacibdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, riyazi üsulların sayı çox, həlletmə qabiliyyəti isə müxtəlifdir. Onların hər biri haqqında müvafiq ədəbiyyatlarda məlumatlar vardır. Hazırkı dərslikdə neft-qaz mədən geologiyasında daha çox istifadə olunan üsulların qısa səciyyəsi verilir.

Əsas statistik göstəricilər. Hər hansı bir geoloji obyektin parametrlərinin qiymətləri geniş diapazonda dəyişir. Onlardan obyektiv məlumatlar alınması, öyrənilən parametrlər haqqında ilk növbədə onun aşağıdakı statistik göstəricilərinin hesablanmasını tələb edir.

Orta qiymət:

ədədi orta ; orta çəki .

Statistik çoxluqda arqumentin qiymətlərinin səpələnmə ölçülərindən ən çox istifadə edilənlərdən dispersiya və orta kvadratik meyl sayılır.

Dispersiya: (n> 30 olduqda) və

(n< 30 olduqda).

Orta kvadratik meyl:

.

Çoxluqların əksəriyyəti üçün kvadratik orta yayınmanın belə bir xassəsi vardır ki, X -in bütün qiymətlərindən 99%-i ( x − 3σ , x + 3σ ) intervalında yerləşir. Beləliklə, σ nə qədər kiçik olarsa, arqumentin qiymətləri onun orta qiyməti ətrafında o qədər çox toplanacaqdır.

Variasiya əmsalı – çoxluğun orta kvadratik meylinin orta ədədi qiymətinə nisbətinin faizlə ifadəsinə deyilir:



Moda: Təsadüfi kəmiyyətin ən çox rast gəlinən variantına deyilir.

Mediana: X təsadüfi kəmiyyətinin aldığı qiymətlər sırasını iki bərabər hissəyə bölən ədədə mediana deyilir. Belə halda zamanı medianadan bir tərəfdə duran ədədlər ondan kiçik, digər tərəfdə duran ədədlər isə ondan böyük olur. Variantların sayı tək olduqda, yəni n = 2k+1 olduqda

ME = X_k+1

cüt olduqda isə ME=

Normal və asimmetrik (loqnormal) paylanma qanunları üçün ədədi orta, moda və mediananın sxematik qiymətləri

Amplituda – statistik çoxluq sırasının ən böyük və ən kiçik variantlarının fərqinə amplituda deyilir:

R=X_max- X_min

Asimmetriya – ixtiyari nəzəri paylanmanın asimmetriyası üçüncü tərtib mərkəzi momentin orta kvadratik meylinin kubuna olan nisbətinə deyilir:

A_s=μ₃/σ³ , burada μ₃=M(X-MX)³

Paylanmanın sıxlıq əyrisinin böyük hissəsi riyazi gözləmədən sağda yerləşdikdə As> 0, solda yerləşdikdə isə As<0 olur .

A_s parametrinin qiymətindən asılı olaraq asimmetrik paylanmanın sıxlıq funksiyasının qrafikinin vəziyyətinin dəyişməsi

Eksess – paylanmanın yüksək və ya alçaq zirvəli olmasını ölçən eksess xarakteristikası aşağıdakı düsturla hesablanır:

E_k=μ₄/σ⁴-3=(X-)⁴/ n(D(X))⁴-3, μ₄=M(X-MX)³

E_k>0 olduqda normal paylanma ilə müqayisədə nəzəri paylanma əyrisinin hündürlüyü böyük və təpəsi iti, E_k<0 olduqda isə nəzəri paylanma əyrisinin hündürlüyü alçaq və təpəsi yastı olur.

Paylanmalar və paylanma əyriləri. Birölçülü statistik çoxluğun təsviri üçün digər vasitə – bəzi paylanmalar və paylanma əyriləridir. Belə paylanmalardan ən mühümləri – Puassonun binomial paylanması və normal və ya Qauss paylanmasıdır. Birincisi – hər bir sınaqda sabit ehtimalla baş verən, asılı olmayan sınaqlarda hər hansı hadisənin tezliklərinin paylanması ilə müqayisə oluna bilən paylanmaların təsvir olunmasına xidmət edir. İkincisi – nadir hadisələr və proseslərin paylanmalarının təsviri üçün istifadə olunur.

tənliyi ilə verilən normal paylanma, riyazi statistikada nəzəri və praktiki, fundamental rol oynayır və çoxsaylı asılı olmayan və ya sanki asılı olmayan səbəblərin təsiri nəticəsində yaranan arqumentlərə toplananlar kimi baxdıqda, bu arqumentlərin paylanmasının təsvirinə xidmət edir. Bu tənlik həndəsi anlamda, kəsilməz paylanmaların təsviri üçün paylanma əyrilərindən biri – normal əyrini ifadə edir. Bu paylanmalar ümumi şəkildə

y = n f ( x , θ1, θ 2 , ...,θ n )

tənliyi ilə ifadə olunur, burada θi – verilən konkret paylanma üçün müəyyən qiymətlər alan paylanma parametrləridir.

Normal paylanmanın sıxlıq funksiyasının qrafiki

Loqarifmik normal paylanmanın sıxlıq funksiyasının qrafiki

Parametrlərin axtarılması üçün ən çox istifadə olunan ən kiçik kvadratlar üsuludur. Üsul ondan ibarətdir ki, parametrlərin elə qiymətləri axtarılır ki, onlar paylanmanın hesablanmış müşahidə olunmuş tezlikləri arasında fərqlərin kvadratları cəminin minimumunu təmin etsin.

Histoqram. n obyektdən ibarət öyrənilən toplu hər hansı k e y f i y y ə t əlaməti A-ya görə A₁, A₂ , ... , A_r siniflərinə ayrılır.

Bu bölgüyə uyğun s t a t i s t i k p a y l a n m a ayrı-ayrı siniflərdəki

obyektlərin sayı («tezlikləri») – göstərilməklə verilir.

n_i-lərin əvəzinə uyğun – nisbi tezlikləri göstərilir. Əgər hər hansı kəmiyyət dəyişəni öyrənilirsə, onda onun n obyektdən ibarət topludakı paylanmasını həmin dəyişənin müşahidə olunmuş x₁ , x₂ ,..., x_r qiymətlərini artan qaydada bilavasitə hesablamaqla vermək olar. Lakin n-in böyük qiymətlərində bu olduqca ağır üsuldur və eyni zamanda paylanmanın mühüm xassələrini aydın aşkar etmir.

Təcrübədə n-in olduqca böyük qiymətlərində, adətən, müşahidə olunmuş x_i qiymətlərinin tam cədvəli tərtib olunmur və sonrakı işlərdə bütünlüklə elə cədvəllərdən istifadə olunur ki, müvafiq seçilmiş intervallar üzrə müşahidə olunmuş qiymətləri qruplaşdırdıqda, bunlarda yalnız siniflərdəki obyektlərin sayı göstərilsin.

Parametrlərin statistik qiymətləri və hipotezlərin yoxlanılması üçün ehtimal nəzəriyyəsinə əsaslanan bütün qaydalar yalnız müəyyən ω < 1 mühümlük ölçüsü ilə tətbiq oluna bilinir, yəni bu qaydalar α =1 –ω ehtimalı ilə səhv nəticələrə gətirə bilər. Əgər normal paylanma və nəzəri dispersiyanın məlum olduğu hipotezində α -nı x uzrə

qaydası üzrə qiymətləndirsək, onda səhv ehtimalı α -ya bərabər olacaqdır və α isə k ilə aşağıdakı münasibətlə əlaqəlidir.

Verilmiş konkret şərtlərdə mühümlük ölçüsünün rasional seçilməsi haqqında məsələ (məsələn, kütləvi məhsula statistik nəzarətin qaydalarının işlənilməsində) olduqca mühümdür. Bu zaman mühümlük ölçüsü yalnız yüksək olan (vahidə yaxın) qaydaları tətbiq etmək arzusuna əks olan bir vəziyyət yaranır ki, müşahidələr sayı məhdud olduqda belə qaydalarla yalnız çox zəif nəticələr çıxarılır (bunlar, tezliklərin hiss olunacaq bərabərsizliyində belə, ehtimalların bərabərsizliyini müəyyənləşdirməyə imkan vermir və s.).

– a və ω = 1 −α-nın k-dan asılılığı

Parametrik meyarlar

Stüdent meyarı. Bu amil iki seçmə çoxluğun orta qiymətlərinin bu və ya digər çoxluğa mənsub olması hipotezini yoxlamağa imkan verir. Üsulun tətbiqi zamanı ilkin məlumatların normal paylanma qanununa tabe olması zəruri şərt kimi qəbul edilir. Stüdent meyarının təyini üçün aşağıdakı düsturdan istifadə edilir:

Burada n₁, n₂-seçimlərdə parametrlərin sayları; , seçimlərdə parametrlərin orta qiymətləridir.

Parametrlər arasında orta qiymətlərə görə oxşarlıq və ya müxtəlifliyi müəyyən etmək üçün xüsusi cədvəldən istifadə edilir. Bu cədvəldə t böhran qiymətləri gətirilmişdir. Əgər t_hes. > t_cəd. olsa, müqayisə olunan parametrlər arasında fərqlər kəskindir və t_hes. ≤ t_cəd. olduqda isə həmin parametrlərin arasında statistik oxşarlıq mövcuddur və əslində onları eyni seçimə daxil etmək mümkündür.