N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 1,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
94 rini məna baxımdan ehtiva edir və dilçiliyin riyaziyyat, statistika, ki- bernetika elmləri kompleksi ilə qo- vuşma nöqtəsində yaranan yeni sahəsini əhatə edir. Kitabda kompüter linqvis- tikası tətbiqi dilçiliyin mühüm bir sahəsi kimi araşdırılır. «Kompüter dilçiliyini tətbiqi dilçiliyin başqa sa- hələrindən fərqləndirən əsas cəhət dil materialının kompüterlərdə iş- lənməsidir. Müstəqil bir elm sahəsi kimi formalaşan kompüter dilçili- yində bir çox yeni anlayış və ter- minlərdən istifadə olunur. Həmin termin və anlayışların əksəriyyəti süni intellekt sistemlərində və koq- nitiv dilçilikdə işlənir» (s. 27). Bu gün sözügedən dilçilik koqnitiv dilçiliklə sıx bağlı şəkildə öyrənilir. Koqnitiv dilçilikdə dünya modeli qurulur və onun kompüter analoqu yaradılır. Dünya modeli süni intellekt sistemlərində xüsusi blok sistemini formalaşdırır. Belə kompüter modellərinin linqvistik aspekti kompüter dilçiliyinin də obyekti hesab olunur. Kitabda kompüter linqvi- stikasının koqnitiv aspektləri və is- tiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir. Müəllif hipermətnlərin texnolo- giyası üzərində müəyyən iş aparmış, hipermətnlərin nəzəri və praktik əsaslarını təyin etmişdir. Ümumiyyətlə, bu əsərdə hipermətn sistemi çox güclü şəkildə tədqiq olunur, kompüter sistemində hiper- mətnlərin struktur-semantik və qrammatik əlamətləri çözülür. Azərbaycan hipermətnlərinin kom- püterdə realizasiyası iyerarxik və şəbəkə şəklində gerçəkləşir. Hi- permətn elementləri arasında müna- sibətlər aydınlaşdırılır. M. Mahmudov Azərbaycan dilçiliyinə, sözün həqiqi mənasında, bir sıra yeniliklər, təzə terminlər də gətirmişdir. Onlardan biri hiper- mətn terminidir. Müəllif bu termin- anlayışı belə interpretasiya edir: «Hipermətn mətnlərin xüsusi üsulla təşkilidir. İstifadəçi mətni və onun ayrı-ayrı fraqmentlərini müxtəlif əlaqə tiplərinə görə bağlaya bilər. Burada assosiativ münasibətlər də mühüm rol oynayır. Müxtəlif ardı- cıllıqla internetdə yerləşdirilmiş mətnə istənilən vaxtda müraciət et- mək, oradan istənilən mövzu ilə bağlı məlumat əldə etmək müm- kündür. Hipermətn sistemi infor- masiya texnologiyaları sahəsində inqilab kimi səciyyələndirilə bilər» (s. 39). Kitabın mündəricatı əhatəli- dir. Redaktorların yazdığı «Kom- püter dilçiliyi» əsərinə ön söz və ya dilçilik müasir dəqiq elmlər orbi- tində» adlı yazıdan, 9 fəsildən, son- luqdan, zəngin ədəbiyyat siyahısın- dan ibarətdir. «Ön söz»ün müəllifləri A. Axundov və İ. Tahirov yazırlar: «İnanırıq ki, dil və nitqin dialektik vəhdətinin ünsürləri kimi mətn vahidlərinin sistem-struktur-semio- loji mərhələ-səviyyələri və çoxşaxəli-səviyyələrarası model- ləşdirilməsi sahəsində işləyib ha- zırladığı bütöv linqvistik konsep- siya»nın (A. Ələkbərov) müəllifi olaraq Məsud Mahmudov və onun davamçıları Azərbaycan Respub- 95 likası Prezidentinin 2013-cü il 9 aprel tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair “Dövlət Proqramı”nda fövqəladə əhəmiyyətli aktual sosial sifariş kimi nəzərdə tutulmuş, Azərbaycan dilinin daha geniş istifadəsinin təmin edilməsi üçün internet texno- logiyalarının, maşın tərcüməsi sis- temlərinin və digər müasir tətbiqi- linqvistik texnologiyaların yaradıl- ması və inkişaf etdirilməsi işinə də öz töhfələrini verəcəklər» (s. 11). Əsərin I fəslində kompüter dilçiliyi dilçiliyin yeni bir sahəsi kimi təqdim olunur. Bu fəslin 5 yarımböl- məsində ənənəvi dilçiliyə qeyri- ənənəvi baxışlara münasibət bildirilir, kompüter dilçiliyi anlayı- şının mahiyyəti açılır, həmin dilçi- liyin sahələri göstərilir, mətn kom- püter dilçiliyinin obyekti kimi götü- rülür və nəhayət kompüterlərdə mətnlərin formal işlənmə məsə- lələri aydınlaşdırılır. Təqdir ediləsi bir hal müəllif tərəfindən kompüter dilçiliyinin bir sıra istiqamətlərinin müəyyənləşdi- rilməsidir: 1) təbii mətnin təhlili və sintezi məsələləri; 2) məlumat-ax- tarış sistemlərinin işlənib hazır- lanması; 3) süjet quruluşunun mo- delləşdirilməsi. II fəsil «Azərbaycan dilinin milli korpusu» adlanır. Bu fəslin ayrı-ayrı bölmələrində müxtəlif lü- ğətlərə müraciət edən müəllif kor- pus termininin hansı mənaları daşı- dığını göstərir, bu çoxmənalı sözün semantik tutumu və aid olduğu an- layışların məna əlaqəsini müəy- yənləşdirir və bəlli olur ki, korpus sözü sözügedən dilçilikdə fərqli an- lamda istifadə edilir. Kompüter dil- çiliyində korpus dedikdə, hər hansı bir konkret dildə mətnlərin elektron formada toplanmasına istiqamət- lənmiş məlumat axtarışı sistemi ba- şa düşülür (s. 44). Müəllif ümumi məsələlərdən sonra milli dil korpus- larından bəhs edir, türk dillərinin, başqırd dilinin, rus dilinin milli korpuslarını şərh edir, bəzi mətn korpusları, nitq korpusları, həm- çinin də dilimizin milli korpusunun yaradılmasının nəzəri və praktik məsələlərini aydınlaşdırmağa çalı- şır. Dilimizin milli korpusunun strukturunu müəyyənləşdirir. «Kompüter lüğətçiliyi» – bu sanballı kitabın III fəslini təşkil edir. Belə bir lüğətçilik leksiko- qrafiyanın inkişafında, sözsüz, yeni mərhələ yaradır. Kompüter lüğət- çiliyi anlayışını aydın və məntiqi şərh verən M. Mahmudov kompü- terin köməyi ilə tərtib olunmuş lüğətlərin üstünlüyündən, internet məkanında yerləşdirilmiş elektron lüğətlərin əhəmiyyətli cəhətlərindən söz açır. «Gələcəkdə bu tipli lüğətlərin daha da təkmilləşdiril- məsi və genişləndirilməsi imkanları da böyükdür. Kompüter lüğətlərinin daha bir üstün cəhəti onların canlı orqanizm kimi daim inkişafda və ətraf mühitlə, cəmiyyətlə təmasda olmasıdır. Bu tipli lüğətlərin gə- ləcəkdə elə yeni cəhətləri, imkanları ola bilər ki, elmin indiki durumunda, cəmiyyətin indiki inkişaf sə- Yüklə 1,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|