N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi
- Hamısı… hamısı
35
в Институт язьжа и литературы им. Мах- тумкули АН Туркменской ССР. Это решение учёного оказалось судьбоносным. E-mail: msoyegov@gmail соm
A. Axundov - «Türkologiya» jurnalının baş redaktoru Çapa tövsiyə edən
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (21.1.201 l,protokol№ 2)
23. IX.2010 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi - Çapa göndərilmə tarix 25.11.2011 36
№ 2 2011 FLORA NAMAZOVA DRAM ƏSƏRİNİN DİLİNDƏ TƏKRARLAR (İlyas Əfəndiyevin dramaturgiyası əsasında) X ü l a s ə. Təkrar bədii dildə mühüm üslubi mahiyyət kəsb edir. Xüsusən də sintaktik-konstruktiv təkrarlar bədii əsərlərdə yazıçının istək və arzularını ifadə edir. Dram əsərinin dilində təkrarlar obraz və personajın nitq qabiliyyətini də üzə çıxarır. Məqalədə dram əsərinin dilində müxtəlif cür təkrarların yaratdığı formal əlamətlər və semantik-üslubi situasiyalar İlyas Əfəndiyevin dramlarına istinadən öyrənilmişdir. Açar sözlər: təkrarlar, sintaktik təkrarlar, təkrar-aktualizator, üslubi təkrarlar, dram dialoqları
Dilin qanunauyğunluğunda təkrarlar da labüd elementlərdən sayılır. Ona görə də tədqiqatçılar təkrar hadisəsinin dildə gerçək olaraq mövcudluğunu təsdiqləyirlər [1. S. 68]. Təkrar konstruksiyaların çoxsaylı tipləri Azərbaycan xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin dramaturgiya dilində personajların nitqinin özəyini təşkil edir, müxtəlif vasitələrlə yaranan həmin təkrarlar rəngarəng qrammatik və modal münasibətləri formalaşdırır. Azərbaycan dilində çoxsaylı təkrar konstruksiya tipləri dilin səs sistemindən tutmuş mətn sisteminə qədər inkişaf etmişdir. Bu fakt göstərir ki, dilimizin danışıq sintaksisi sərbəstdir, yəni şifahi və yazılı nitq prosesində bu amildən istifadə etmək mümkündür. İ. Əfəndiyevin dram əsərlərinin dilində eyni səsin təkrarı daha çox qarşıdakını susmağa, danışmamağa təhrikin nəticəsi kimi meydana çıxmışdır, məs.: X u d u ş. Şşş… Bəs neyləsin [2. S. 265]; X u d u ş. Ssss… dinmə,
ТЦРК ОЛОЭИЙА 37
Ümumiyyətlə, dialoq şəraitində eyni sözün bir neçə dəfə təkrarı təbiidir. Bu təbiilikdən yazıçı məharətlə bəhrələnmişdir: L ə t a f ə t. Hamısı… hamısı iyrəncdir. Yox, yox, mən ondan utanıram [2. S. 268, 275]. Dialoji nitqdə təkrarların bütün növlərindən deyil, sintaktik təkrarlardan bəhs etməyin əhəmiyyətini görürük. Belə təkrar zamanı iki eyni quruluşa malik ifadə (söz birləşməsi və cümlə) dialoq şəraitində təkrar edilir. Həmin təkrarlar sintaktik paralelizm və sintaktik-konstruktiv təkrarlar kimi də qeyd olunur. İ. Əfəndiyev «daxili» təkrarlardan maksimum istifadə etmişdir. Dialoji nitq üçün ən çox xarakterik olduğundandır ki, bu cür təkrarlar dram əsərlərində geniş miqyasda istifadə olunur. Belə təkrarlar eyni sözün cümlə şəklində təzahürüdür, məs.: X a n m u r a d (acıqlı). Qız qızdır, zad nədir? [2. S. 172]. Bu cür tərkiblərdə (yəni aparmağa aparacağam, qırmağına qırıblar) abstraksiyanın zəifliyi felin obyektlə birləşməsinin qüvvətli olmaması nəticəsidir ki, bu təkrar həm də predikativ işlənə bilən digər sözlərdə də özünü göstərə bilir [1. S. 33]. Personajın nitqində qız qızdır təkrarının işlənməsinin əsas səbəbi ondan əvvəlki replikada Nəcəfin – Yoxsa rayondan qız-zad gəlib? sualını verməsi olmuşdur. Təkrar personajın zad ünsürünə etirazı kimi meydana çıxmışdır. Bu hal İ. Əfəndiyevin dramaturgiya dilində çoxdur, obrazın nitqinin kasıb olduğu bu ifadə ilə göstərilir, məs.: A l ı k i ş i. Mən bu qıza lap məəttəl qalmışam. Elə
Şəfəqin nitqindəki yuxu yuxudur təkrarı Xanmuradın dilindəki qız qızdır təkrarı ilə eynidir. Bu formalar eyni üslubi-sintaktik funksiyanı yerinə yetirmişdir. Şəxsiyyətə qiymət vermək məqamında daxili təkrara dramaturq çox üstünlük vermişdir, məs.: H ə s ə n z a d ə. Belə də gözləmək olardı… Ana anadır [2. S. 356]. M. Adilov bu tipli birləşmələri doğru olaraq bütövlükdə cümlə sayır, obyektiv faktlar haqqında bitmiş bir fikir bildirdiyi üçün. Müəllifin fikrincə, belə birləşmələr tam hökmləri ifadə edir. Bu kimi birləşmələrin heç bir komponenti atıla bilməz [1. S. 38]. Diqqəti cəlb edən daxili təkrarlardan biri də tutma, tutdunmu, başlama, başladın tipli təkrarların İ. Əfəndiyev dramaturgiya dilində intensiv işlənməsidir: S a d ı q o v. Bir işi tutma, tutdunmu, qorxma! [2. S. 272]; Ş a h s u v a r o v. Mənim atam həmişə deyərdi ki, bir işi başlama,
işin (proses və hərəkət) mütləq yerinə yetirilməsi ilə bağlı meydana çıxmışdır. Yazıçı artırmağına artırarıq, çatdırarıq çatar qəbildən olan təkrarlardan istifadə etməklə götürülən öhdəliyin, görülən işin yerinə Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|