N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mahmud ağa ehsanlarından
54
– Yadıma düşdü. Mən Nicatla telefonla danışdım. – Yoox, telefon söhbəti axşam olmuşdu: 1 – ‘telefonla bağlı söhbət, yəni Mətinin evinə axşam vaxtı kiminsə zəng etməsi’ mənasında (əsas); 2 – ‘telefon- da gedən söhbət’. Ə. Əmirlinin «Bala-bəla sözündəndir?» komediyasından götürülmüş
sevgi’ mənasında (əsas); 2 – ‘telefonla danışmağa qarşı olan güclü meyil’. Televiziya dilindən götürülmüş aşağıdakı nümunə də sintaktik omonimlik hadisəsi baxımından maraq doğurur: Təyyarədə yastıq davası («Xəzər» tv): 1 – ‘yastıq vasitəsilə həyata keçirilən dava’ (əsas); 2 – ‘yastıq üstündə düşən dava’. S. Rəhmanın «Nişanlı qız» pyesindəki oxşar söz birləşməsi də eyni mənanı ifadə etmişdir: B ə n ö v ş ə. ...Mən öz nişanlımla
vasitəsilə həyata keçirilən dava’ (əsas); 2 – ‘qılınc üstündə düşən dava’. Molla Nəsrəddin lətifələri ilə bağlı yaranmış məsəllərdən biri olan Dava yorğan
dava’ mənasını ifadə etmişdir. Bu fakt həmin II növ təyini söz birləşmələrinin omonimliyini sübut edir. Əgər diqqət yetirsək, görərik ki, yuxarıda sadalanan bütün II növ təyini söz birləşmələrində omonimliyin yaranmasında birləşmələrin ikinci tərəfi öz fəallığı ilə seçilir. Buna səbəb ikinci tərəf kimi çıxış edən sözlərin semantikası və bu semantikanın tərəflər arasındakı məna-qrammatik əlaqələrin formalaşmasına təsiridir. Yuxarıdakı birləşmələrin ikinci tərəfi kimi çıxış edən pay, söhbət, məhəbbət, xəbər, həvəs, sevgi kimi sözlər birləşmə daxilində digər sözlə əlaqələndiyi zaman bəzən həmin sözün aktiv mövqedə çıxış edərək subyekt, bəzən də passiv mövqedə çıxış edərək obyekt kimi müəyyənlik qazanmasına şərait yaradır. Deməli, ikinci tərəf öz semantikası ilə birinci tərəfin qrammatik mövqeyinin təyin olunmasına, birinci tərəfin qrammatik mövqeyinin təyin olunması isə onunla ikinci tərəf arasında olan məna və qrammatik əlaqələrin müəyyənləşməsinə, bu da öz növbəsində birləşmə daxilində omonimlik faktının meydana çıxmasına səbəb olur. Fikrimizi belə bir nümunə ilə aydınlaşdıraq: ...Elə onun özü də qazanc mənbəyi kimi qiy-
Cümlə daxilində Mahmud ağa ehsanları birləşməsinin ifadə etdiyi mənanı müəyyənləşdirmək qeyri-mümkündür. Bunun üçün həmin cümlə ilə əlaqələnən digər cümlələrə, yəni mətnin müəyyən kəsiminə müraciət olunması zəruridir. Yalnız bundan sonra həmin birləşmənin ‘Mahmud ağanın verdiyi ehsanlar’ mənasında işləndiyini görmüş olarıq. Burada da ikinci tərəfə, yəni ehsanlar sözünə nəzərən birinci tərəfin, yəni Mahmud ağanın qrammatik 55
mövqeyi təyin olunur və Mahmud ağa ehsanvermə prosesində fəal iştirak edən tərəf kimi çıxış edir, prosesin birbaşa subyekti olur. Bu birləşmə ikinci mənada, yəni ‘Mahmud ağanın adına verilən ehsanlar’ mənasında işləndikdə birləşmə daxilində Mahmud ağanın qrammatik mövqeyi dəyişir. Mahmud ağa birləşmə daxilində, deməli, həm də ehsanvermə prosesində passiv mövqe tutaraq, özünün aktiv subyekt mövqeyini qeyri-müəyyən şəxsə verir. Bu proses yuxarıda nümunə kimi verilmiş birləşmələrə də eynilə şamil edilə bilər. Dilimizdə omonimlik hadisəsinin diaxronik aspektdə tədqiqi də maraqlı faktların aşkarlanmasına təkan verə bilər. Bu baxımdan C. Məmmədquluzadə- nin dilimizin bütün incəliklərini özündə əks etdirən dram əsərləri xüsusi maraq doğurur. II növ təyini söz birləşmələrinin omonimliyi ilə bağlı dram əsərlərinin dilində beş nümunə diqqəti cəlb edir: 1. U ç i t e l. ...Xub, başa düşmürsünüz, götürək müsəlman sözünü. Məsələn, ot (C. Məmmədquluzadə): müsəlman sözü: 1 – ‘müsəlman (burada Azərbaycan dili nəzərdə tutulur. – G. Ə.) dilinə məxsus olan söz’ (əsas); 2 – ‘müsəlman sözünün özü’; 2. H ü m m ə t ə l i. A ki- şi, yox, yox, saldat söhbəti yoxdu (C. Məmmədquluzadə): saldat söhbəti: 1 – ‘sal- dat ilə bağlı söhbət’ (əsas); 2 – ‘saldatların öz arasında olan söhbət’; 3. M ə r c a n x a n ı m. ...Millət işi və camaat işi desən, hər gün ictimai işlərdə və məclislərdə (C. Məmmədquluzadə): millət işi və camaat işi: 1 – ‘millət və camaat üçün görülən iş’ (əsas); 2 – ‘millətin və camaatın özünün gördüyü iş’; 4. M ə r c a n x a n ı m. ...Hərənin bir dərdi olar, sən axır, niyə bizə baxırsan və çörəyini yarımçıq qoyub arvad-uşaq söhbətinə qarışırsan (C. Məmmədquluzadə): arvad-uşaq söhbəti: 1 – ‘arvad-uşağın etdiyi söhbət’ (əsas); 2 – ‘arvad-uşaq haqqında olan söhbət’; 5. Ş e y x N ə s r u l l a h. ...Xalqın heç bir nəfərinə öz nəfsini və əxlaqını təmizləmək padşahlara və sultanlara zəruri olan qədər zəruri deyildir ki, məmləkətə möhkəm bir İskəndər səddi çəkib, qəlb ölkəsini, Yəcucun şərri kimi pis olan düşmən təşvişindən əmin eləsin (C. Məmmədquluzadə): düşmən təşvişi: 1 – ‘düşmənlə bağlı təşviş keçirmək’ (əsas); 2 – ‘düşmənin təş- viş keçirməsi’. Artıq yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, dilimizdə zəngin omonimlik faktları ilə seçilən birləşmələr III növ təyini söz birləşmələridir. Bunu tədqiqat nəticəsində əldə olunan faktların çoxluğu da təsdiqləyir. III növ təyini söz birləşmələrinin omonimliyinə aid materialların kəmiyyətcə çoxluğu bu birləşmələrin elastik quruluşu, tərkib hissələrinin ifadə imkanlarının genişliyi, dinamikliyi, birləşmənin işlənmə tezliyi ilə bağlıdır. III növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasındakı sintaktik əlaqələrin tam formalaşması da sintaktik omonimlik hadisəsinin yaranmasına şərait yaradır, çünki yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, omonimlik hadisəsi dilin sintaktik səviyyəsində məhz məna və qrammatik (sintaktik) əlaqələrin əsasında reallaşan dil faktı kimi təzahür edir.
Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|