N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
50
onların tərkib hissələrinin ayrı-ayrılıqda ifadə etdiyi mənaların omonimliyi deyil, struktur-semantik bütövlüyə malik olan bu konstruksiyaların özlərinin ifadə etdiyi mənanın omonimliyidir. Həmçinin sərbəst söz birləşmələrindəki omonimliyin mürəkkəb təbiətə malik olması sözlərdən fərqli olaraq onların əşyaları, hadisələri təcrid olunmuş şəkildə deyil, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə və münasibətdə ifadə etməsi ilə bağlıdır. Söz birləşmələrinin ifadə etdiyi məna bu əlaqə və münasibətlər əsasında formalaşır. Bu da bir daha sübut edir ki, sərbəst söz birləşmələrinin omonimliyi onun tərkib hissələri arasındakı məna və qrammatik əlaqələrin yaratmış olduğu omonimlikdir. Bu hadisəni məna və qrammatik əlaqələrin fonunda təzahür edən dil faktı kimi də qiymətləndirmək olar. Fikrimizi aydınlaşdırmaq üçün söz birləşmələrinin ilk sistemli tədqiqini aparmış Y. Seyidovun «Azərbaycan dilində söz birləşmələri» kitabında verilmiş aşağıdakı qeydə diqqət yetirək: «Söz birləşmələri sözlərin məna və qrammatik cəhətdən əlaqələnməsindən əmələ
gəldiyinə görə,
birləşmələrin komponentlərinin münasibətindən bəhs edərkən hər iki cəhəti nəzərə almaq lazımdır. Bunlardan biri söz birləşmələrinin daxili mahiyyətini, ikincisi isə xarici-formal cəhətini təşkil edir» [1. S. 83]. Müəllifin yuxarıda qeyd olunan fikri bir daha sübut edir ki, sərbəst söz birləşmələrində təzahür edən omonimlik hadisəsini tədqiq edən zaman da həmin cəhətlərin nəzərə alınması zəruridir. Çünki hər hansı bir dil vahidinin təbiətinə xas olan cəhətləri nəzərə almadan onda baş verən hər hansı bir dil hadisəsinin də mahiyyətini hərtərəfli açmaq və həmin hadisənin dildəki mövqeyini düzgün şəkildə qiymətləndirmək mümkün deyildir. Zənnimizcə, dilçiliyimizdə sərbəst söz birləşmələrində təzahür edən omonimlik hadisəsinin tədqiqatdan kənarda qalmasının əsas səbəbi məhz bu cəhətin nəzərə alınma- masıdır. Sözün mənasının söz birləşməsi daxilində dəqiqləşməsi, çoxmənalılıq- dan, omonimlikdən məhrum olması və sözün mümkün olan mənalarından yalnız birinin söz birləşməsi daxilində aktivləşməsi kimi dilçiliyin sintaksis böl- məsində özünə möhkəm yer tutmuş və elmi cəhətdən əsaslandırılmış fikirlərin sintaktik omonimlik hadisəsi ilə düzgün əlaqələndirilməməsi uzun müddət bu hadisənin tədqiqatdan kənarda qalmasına səbəb olmuşdur. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, sintaktik omonimlik hadisəsi tədqiq olunan zaman söz birləş- mələri sözlərin adi yığını kimi deyil, özünəməxsus keyfiyyətlərə malik olan müstəqil dil vahidi kimi nəzərdən keçirilməlidir. Söz birləşmələrinin omonimliyini tədqiq edərkən rus dilçiliyinin bu sahədə əldə etdiyi elmi yeniliklərdən və təcrübədən istifadə etmək daha məqsədəuyğundur. Çünki sintaktik omonimlik hadisəsinin tədqiqində 50 illik təcrübəyə malik olan rus dilçiliyində omonim söz birləşmələri də geniş şəkildə tədqiq olunmuşdur. Rus dilçiliyində omonim söz birləşmələri sintaktik omonimlik hadisəsinin разметочная омонимия adlanan tipinə daxil edilir.
51
Sintaktik omonimlik hadisəsinin bu tipi forma və tərkib hissələri arasındakı sintaktik əlaqələrin müxtəlif cür şərh edilməsi ilə xarakterizə olunur [2]. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar arasında N. P. Kolesnikovun tədqiqatları xüsusilə seçilir. Öz fikrini dilimizdəki III növ təyini söz birləşmələrinə uyğun gələn приглашение учителя, приём министра, вызов сенаторов,
birləşmələrin omonimliyinin səbəbini belə izah edir: «Beləliklə, omonimliyin yaranma səbəbi hərəkətin ismin yiyəlik halı ilə ifadə olunmuş subyekti ilə obyektinin bir-birinə uyğun gəlməsidir» [3. S. 67]. Müəllif bu hadisənin aradan qaldırılmasında kontekstin, oxucunun biliyinin, həyat təcrübəsinin, situasiyanın vacib amillər olduğu qənaətinə gəlir. Onu da qeyd edək ki, müəllif «омонимия предложно-именных сочетаний» başlığı altında за тобой, сражавшиеся с национальными героями Кубы, вирус в маске, из хвоста, до конца медового месяца, на славу və s. kimi sırf rus dilinə xas olan birləşmələrdən bəhs etmişdir ki, bunlar bizim dilimiz üçün səciyyəvi deyil [3. S. 73]. Çünki dilimizdə önlüklər və onlar əsasında düzələn söz birləşmələri mövcud deyil. Buna görə də sintaktik omonimlik hadisəsi tədqiq olunan zaman rus dilçiliyinin bu sahədə əldə etdiyi nəticələrdən kor- koranə şəkildə deyil, dilimizin iltisaqiliyi və bu quruluşdan irəli gələn özünəməxsus keyfiyyətləri nəzərə alınmaq şərti ilə istifadə olunmalıdır. Onu da qeyd edək ki, dilimizdə müşahidə olunan II növ təyini söz birləşmələrinin omonimliyi də rus dili üçün səciyyəvi deyil. Bu isə onu göstərir ki, sintaktik omonimlik hadisəsi ayrı-ayrı dillərdə yeni-yeni keyfiyyətlər qazanaraq özünü büruzə verir.
Bildiyimiz kimi, ismi birləşmələr iki qrupa ayrılır: 1) təyini söz birləşmələri; 2) təyini söz birləşmələrinə daxil olmayan ismi birləşmələr.
Məqalədə yalnız təyini söz birləşmələrinin omonimliyindən bəhs olunur. Təyini söz birləşmələrinə daxil olmayan ismi birləşmələr haqqında onu deyə bilərik ki, müasir Azərbaycan dilinin materialları üzərində aparılan tədqiqatlar zamanı həmin birləşmələrin omonimliyi faktına rast gəlinməmişdir. Bu isə ikinci qrup ismi birləşmələrin dilimizdə azlıq təşkil etməsi və birinci qrup ismi birləşmələr qədər zəngin təzahür imkanlarına malik olmaması ilə izah oluna bilər.
4 * Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|