N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
52
Təyini söz birləşmələrinin omonimliyi ilə bağlı dil materiallarının tədqiqi isə bu hadisənin III növ təyini söz birləşmələrində zəngin təzahür imkanlarına sahib olduğunu söyləməyə əsas verir. I və II növ təyini söz birləşmələri haqqında eyni fikri söyləmək olmur. I növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri arasındakı münasibət (təyinlə təyin olunan arasındakı münasibət), buna uyğun olaraq təyin edən tərəfin təyin olunan tərəfi yalnız müəyyən bir cəhətinə görə izah etməsi və onların arasında heç bir formal-qrammatik əlaməti olmayan yanaşma əlaqəsinin mövcudluğu omonimlik hadisəsinin qarşısını alır. Buna baxmayaraq dil materiallarının təhlili zamanı aşkarlanmış və hələlik yeganə nümunə olan güllü vaza birləşməsində omonimlik hadisəsinin mövcudluğunun şahidi olmaq mümkündür. Bu birləşmə iki mənanı özündə ehtiva edir: 1) ‘güllərlə bəzədilmiş, yəni üzərində gül təsviri olan vaza’; 2) ‘içərisinə gül qoyulmuş vaza’. Onu da qeyd edək ki, birləşməyə məna baxımından iki cür şərhin verilməsinə şərait yaradan amil güllü sözünün öz potensial məna imkanıdır. Oxşar birləşmənin omonimliyinə N. P. Kolesnikov da diqqət yetirmişdir. V. İ. Koduxovun da diqqət yetirdiyi кувшин с цветами birləşməsini nümunə göstərən müəllif həmin birləşmənin mənası ilə bağlı üç cür şərhin verilə bilməsinin mümkünlüyünü qeyd edir. Bunlar aşağıdakılardır: 1 – ‘bardaq və güllər’; 2 – ‘üzərində gül təsviri olan bardaq’; 3 – ‘içərisində güllər olan bardaq’ [3. S. 75].
II növ təyini söz birləşmələri də omonimlik hadisəsi ilə bağlı zəngin material vermir. Buna səbəb birləşmənin tərəfləri arasındakı əlaqənin möh- kəmliyi, birləşmənin ümumiliyə və qeyri-müəyyənliyə meyili kimi amillərdir: «Bu birləşmələrdə sözlər arasında əlaqə o qədər möhkəm olur ki, bunlar arasına heç bir söz əlavə etmək mümkün deyildir. Belə bir möhkəm əlaqəyə malik olmaq xüsusiyyəti onları tam lüğəti vahidə, bir anlayışı ifadə etməyə gətirib çıxarır» [4. S. 109].
II növ təyini söz birləşmələrinə xas olan bu cəhət onların söz yaradıcılı- ğında (əlbəttə ki, burada mürəkkəb sözlərin yaranması nəzərdə tutulur) və ən əsası termin yaradıcılığında fəal iştirakına səbəb olur. Terminləri səciyyələndi- rən ən mühüm xüsusiyyət isə onların təkmənalılığa meyili və omonimliyə zidd mövqedə durmalarıdır. Bu fakt II növ təyini söz birləşmələrində omonimlik hadisəsinin təzahürü üçün geniş imkanların olmadığını bir daha sübut edir. Bu cəhət I növ təyini söz birləşmələrinə də aiddir.
53
II növ təyini söz birləşmələrinin omonimlik hadisəsi baxımından zəngin material verməməsi bu dil faktının tədqiqinin zəruriliyini azaltmır, əksinə çox nadir hallarda təsadüf olunan II növ omonim ismi birləşmələr sintaktik omonimlik hadisəsinin mahiyyətinin tam şəkildə müəyyənləşdirilməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Çünki hər hansı bir dil hadisəsinin hərtərəfli öyrənilməsi üçün onun dildə sıx-sıx və ya nadir hallarda mövcud olmasından asılı olmayaraq bütün təzahür imkanları nəzərə alınmalıdır. Aşağıdakı nümunələrdə II növ omonim təyini söz birləşmələri öz əksini tapmışdır: 1. – Dostum, bu pulu sənə borc vermirəm, bunu mənim sənə dost
pay’ (əsas); 2 – ‘dosta verilən pay’; 2. Q a y n a t a. Bəli, kişi söhbətidir (Ə. Əmirli): kişi söhbəti: 1 – ‘kişilər arasında olan söhbət və ya kişilərə aid olan söhbət’ (əsas); 2 – ‘hər hansı bir kişi ilə bağlı olan söhbət’; 3. Ana bu əllərdə övlad məhəbbəti duymadı, balasına süd verən döşləri sızıldadı, taqəti kəsildi, təlaşı artdı (Ə. Cəfərzadə): övlad məhəbbəti: 1 – ‘övladın anaya məhəbbəti’ (əsas); 2 – ‘ananın övladına məhəbbəti’; 4. Həmi casus xəbərini gətirdin, həmi də casusun kim oldusu xəbərini (K. Abdulla): casus xəbəri: 1 – ‘casus haqqında xəbər’ (əsas); 2 – ‘casusun gətirdiyi xəbər’. K. Abdullanın həmin romanından götürülmüş daha bir fakt da diqqəti cəlb edir: – Beyrək bu casus
haqqında söhbət’ (əsas); 2 – ‘casusun danışdığı söhbət’. Ana məhəbbəti birləşməsi də bu baxımdan maraq doğurur. İki fərqli müəllifin əsərlərinin dilində işlənmiş bu birləşmənin ifadə etdiyi məna fərqi həmin birləşmənin omonimliyinə işarə edir: 1. Ceyranı görmədən, tanımadan
(Ə. Cəfərzadə): ana məhəbbəti: 1 – ‘anaya olan məhəbbət’ (əsas); 2 – ‘ananın övladına məhəbbəti’; 2. S a h i b. ...Arxayınlıq adamın əzalarına yayılır, göz
2 – ‘anaya olan məhəbbət’. Ə. Cəfərzadənin «Aləmdə səsim var mənim» romanından götürülmüş
raq, Tərlanın rəqqasə Sonaya bəslədiyi hisslər’ mənasında (əsas); 2 – ‘rəqqasə- nin nəyə və ya kiməsə göstərdiyi həvəs’. Digər maraqlı bir fakt isə R. Qaracanın «Qamışlıqda yox olanlar» hekayəsindəki telefon söhbəti birləşməsidir:
Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|