N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
58
dəvət olunması’; 5. Ş e y x N ə s r u l l a h. ...İman məmləkətini canalıcı naz- qəmzə gözəllərinin qarətindən mühafizə etmək üçün siğə möhkəm bir tədbirdir (C. Məmmədquluzadə): naz-qəmzə gözəllərinin qarəti: 1 – ‘gözəllərin kimi isə qarət etməsi’ (əsas); 2 – ‘kiminsə gözəlləri qarət etməsi’; 6. Qalan kəndlilər
bir yaxını’.
Sintaktik omonimlik hadisəsinin tədqiqində bədii üslub nümunələrinə müraciət olunması daha zəngin materialın toplanmasına şərait yaradır. Bu isə bədii ədəbiyyatın, daha doğrusu, bədii üslubun dilimizdə sintaktik omonimlik hadisəsini izləmək üçün ən əhəmiyyətli mənbə olduğunu bir daha sübut edir. Çünki dilin digər üslublarından fərqli olaraq, bədii üslub həm ədəbi dil, həm də canlı danışıq dili faktlarını əhatə edə bilir. Aşağıdakı nümunələrin də mənbəyi bədii üslub, daha dəqiq desək, müasir Azərbaycan ədəbiyyatıdır: kişinin cəzası, gələcək nəslin məhkəməsi, orqanların tapşırığı, əsgərin müşayiəti, müəllimənin danlağı, kolxozun sifarişi, həkimlərin müalicəsi, bankın təsdiqi, Hüseynin tərbiyəsi, redaktorun qəbulu, katibənin zəngi, müəlliminin sorğu məclisi, Beyrəyin cəzası, Oğuzun casusu, Dış Oğuzun payı, Ağanın tərifi, qız-gəlinlərin təqlidi, İmanlının hayıfı, atamın təhqiri, Buxara əmirinin hədiyyəsi, Əlfridin qiyməti, qızın rəyi, müqtədir aktyorun, dünyagörmüş ağsaqqalın alqışı, Qacarın qisası, ruhumun qayğısı, bədənimin əsarəti, dövlətin himayəsi və s. Onu da qeyd edək ki, bu nümunələrin sayını artırmaq mümkündür. İsmi birləşmələrin omonimliyi tədqiq olunan zaman həmin söz birləşmələri təcrid olunmuş şəkildə deyil, cümlə və mətn daxilində nəzərdən keçirilməlidir. Yalnız bu zaman onlarda omonimlik faktının mövcudluğu və birləşmə daxilində ifadə olunan mənalardan hansının aparıcı mövqedə olması haqqında düzgün qənaətə gəlmək olar. Q. Kazımov yazır: «Söz birləşmələrinin semantik və qrammatik xüsusiyyətlərini cümlədən kənarda da öyrənmək olar, lakin onların əlamət və xüsusiyyətləri cümlə daxilində daha dəqiq müəyyənləşir, ona görə də sintaksisin bu ilkin vahidinin cümlə daxilində öyrənilməsi daha münasib sayılır» [6. S. 42]. Sintaktik omonimlik hadisəsinin mövcudluğu, eləcə də onun ismi söz birləşmələrində təzahürü mənfi dil hadisəsi kimi arzuolunan hal hesab olunmasa da, amma kommunikasiya prosesində heç bir ciddi maneə yaratmır. O. V. Draqoyun çoxmənalılıqla bağlı aşağıda qeyd olunan fikrini eynilə ismi söz birləşmələrinin omonimliyinə də aid etmək olar: «Çoxmənalılıqla bağlı problem, bir qayda olaraq, danışan və yazan tərəf üçün aktual deyil – normal ünsiyyətdə insanlar eyni vaxtda söyləmə bir neçə fikir daxil etmirlər. Şərhin 59
müxtəlif variantları arasındakı seçim yalnız dinləyici və ya oxucu tərəfindən anlama prosesində həyata keçirilir» [7. S. 44].
Sintaktik omonimliyin ünsiyyət prosesinə mane olan mənfi dil hadisəsi kimi qiymətləndirilərək tədqiqata cəlb olunmaması doğru olmazdı. O cümlədən söz birləşmələrinin və onun böyük hissəsini təşkil edən ismi birləşmələrin omonimliyi də tədqiqatdan kənarda qalmamalıdır. Çünki ismi birləşmələrin omonimliyinin tədqiqi bu dil vahidlərinin informativ yükünün müəyyənləşdiril- məsi və kommunikasiya prosesindəki mövqeyinin dəqiqləşdirilməsi baxımın- dan zəruridir. Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Omonimlik hadisəsinin dilin sintaktik səviyyəsində tədqiqi Azərbaycan dilçiliyində işlənməmiş sahələrdəndir. Məqalədə ilk dəfə olaraq ismi birləşmələrin omonimliyi və bu dil faktının həmin birləşmələrin informasiya ötürücülüyünə təsiri araşdırılmışdır. Bu sahədə aparılan tədqiqatın nəticələrindən Azərbaycan dilinin qrammatika- sının (sintaksis bölməsi üzrə) tədrisi prosesində, söz birləşmələrinin məzmun tərəfinin, istifadə imkanlarının genişliyinin öyrənilməsində və maşın tərcüməsi sahəsində istifadə oluna bilər. Ə D Ə B İ Y Y A T 1.
Seyidov Y. M. Azərbaycan dilində söz birləşmələri. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1992. 2. Неоднозначность на уровне словосочетания и предложения. http://www.krugosvet.ru
3. Колесников Н. П. Омонимичные словосочетания в составе предложения // Науч. докл. высш. шк.: Филол. науки. М.: Высш. шк., 1967. № 6. 4.
Müasir Azərbaycan dili: 3 cilddə. Bakı: Elm, 1981. C. 3: Sintaksis. 5.
Abdullayev K. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. Bakı: Maarif, 1998.
6. Kazımov Q. Ş. Müasir Azərbaycan dili: Sintaksis. Bakı: Təhsil, 2007. 7.
Драгой О. В. Разрешение синтаксической неоднозначности: правила и вероятности // Вопр. языкознания. 2006. № 6. http://www.ebiblioteka.ru Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|