N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
63
məsdər şəkilçisi ilə bağlı olduğunu qeyd edirlər. «Bizcə, bir tərəfdən, həmin şəkilçinin ancaq fel köklərinə bitişməsi, digər tərəfdən – yenə həmin şəkilçinin tam forması olan -maq, -mək şəkilçisinin isim əmələ gətirməsi, ismə yaxınlaşması -ma, -mənin -maq, -məklə bir mənşədən olduğunu təsdiq etməyə əsas verir» [1. S. 104]. S. Cəfərov da bu şəkilçinin -maq 2 məsdər şəkilçisindən törənib dilimizdə atributiv və substantiv isimlər əmələ gətirdiyini qeyd edir [2. S. 181]. M. Erginin fikrincə, bütün fel köklərinə artırıla bilən -ma, -me şəkilçilərinin əsas funksiyası iş isimləri yaratmaqdır [3. S. 186]: okuma, gelme, yazma və s. R. Rüstəmov isə bu şəkilçinin hal-vəziyyət, əşya, keyfiyyət, münasibət bildirdiyini, bununla yanaşı, konkret isimlər düzəltdiyini qeyd edir [4. S. 23]. Türk dilində xəfif məsdərin şəkilçisi olan bu şəkilçi qoşulduğu fellərə isim xüsusiyyəti qazandırır. Ən çox terminyaratmada istifadə olunan bu şəkilçinin digər bir xüsusiyyəti isə qəlibləşən, əşya adı bildirən sözlər düzəltməkdir. Hərəkət və proses adı bildirən birinci qrup isimlərdən fərqli olaraq dondurma, kavurma, dolma kimi sözlər felə aid xüsusiyyətini tamamilə itirərək qəlibləşmiş ismə çevrilmişdir. Hind- Avropa dillərindəki -tion, -ung şəkilçilərinin qarşılığı kimi -ma 2 şəkilçisi həm də mücərrəd anlayışları ifadə etmə xüsusiyyətinə malikdir.
Türk dilinin ərəb-fars mənşəli hərəkət adlarından, fail və məfullardan təmizlənməsində (süküt düşme, murur geçme, kıraat okuma, muhafaza koruma, naliş inleme, nevaziş okşama, ihraç çıkarma, tediye ödeme, istikbal karşılama, temadi uzama, müzayede artırma) aktiv rol oynamış bu şəkilçi terminlərin türkləşməsində də əsas vasitələrdən biridir: tarh – çıkarma, mizan sağlama, teşri yasama, icra yürütme, tehammür mayalanma, tasfiye arıtma, temeyyu – sıvılaşma, tahkik – gerçekleme, tekanuz – çelişme və s. Sifət yaratma xüsusiyyətinə malik olan -ma 2 şəkilçinin yaratdığı isimlərin əksəriyyətində də sifətlik xüsusiyyəti hiss olunmaqdadır. Görünür, ilk yaranarkən sifət şəklində olan bu sözlər tədricən qəlibləşib isimləşmişdir. Xüsusilə yeməklə bağlı sözlər bu qəbildəndir: dolma,
şəkilçisinin sözyaratma funksiyalarından biri də fellərə qoşularaq əşya adı bildirən isimlər yaratmaqdır. Bu sözlər hərəkət adı bildirən isimlərlə omonim xarakter daşıyır: asma, burma, sıtma, inme, saçma, donanma, yarma, kazma, döşeme, çizme və s. 64
Azərbaycan dilində də bu şəkilçi proses, hal-vəziyyət ifadə edən isimlərin yaranmasında olduqca işləkdir: uydurma, döşəmə, gəlmə,
etməsi şəkilçinin termin yaratmadakı rolunu daha da artırır. «Bu şəkilçidən terminlərin yaranmasında daha çox istifadə olunmasının əsas səbəbi də elmdə hərəkət və proseslə bağlı anlayışların daha zəngin ol- masıdır» [5. S. 61]. Ayrı-ayrı prosesləri ifadə edən bu şəkilçi geniş sözyaratma qabiliyyətinə malikdir: görmə, durulma, sorulma, süzülmə, maqnitlənmə, aşqarlama, şüalanma, süzmə və s. Terminyaratma zamanı bu şəkilçi nəinki sadə, həm də düzəltmə fellərə artırılır. Ən çox -laş
, -lan 2 , -dır 4 şəkilçilərindən sonra artırılan -ma 2 şəkilçisi düzəltmə fellərin ifadə etdiyi hərəkəti adlandırmaq vəzifəsini yerinə yetirir: əhəngləşmə, durulaşdırma, qatılaşdırma,
şəkilçi nümunələrdən göründüyü kimi onları məsdərləşdirir, yəni felə isim xüsusiyyəti qazandırır və tədricən onlar isimlik qazanır. Ancaq bu şəkilçinin yaratdığı yeni sözlər arasında müasir dildə əşya adı bildirən sözlər əksəriyyət təşkil edir: çəkmə, süzmə, qovurma, döşəmə. Təsirli və təsirsiz fellərə qoşularaq proses ifadə edən şəkilçi vasitəsilə yaranan isimləri 2 qismə bölmək mümkündür: a) prosesin gedişini ifadə edənlər (becərilmə, anlama, qidalanma, baltalama, doydurma, buxarlanma); b) prosesin nəticəsini və ya bitmiş bir prosesi ifadə edənlər (vurma,
Türkmən dilində də isim yaratma xüsusiyyətinə malik olan -ma 2 şəkilçisi digər oğuz qrupu türk dillərində olduğu kimi hərəkət, proses adı bildirən sözlər yaradır. Sadə və düzəltmə fel köklərinə artırılan bu şəkilçi həm alınma, həm də milli sözlərdən yeni isimlər yaradır. Terminyaratmada da aktiv olan bu şəkilçi Azərbaycan dilində olduğu kimi, -la 2 , -lan 2 , -laş 2 , -dır 4 , -t, -n şəkilçilərindən sonra gələrək fellərin ifadə etdiyi hərəkəti, o hərəkətin baş verdiyi prosesi adlandıran isimlər əmələ gətirir: dolandyrma ‘idarəetmə’, optimallaşdyrma, iymitlendirme ‘bəsləmə’, aỳyrma ‘dövrəaçma’, qozqanma ‘tərpənmə’, ırqıldama ‘titrəmə’, eyülma ‘pozulma’, şemallatma ‘ventilyasiya’, dikeltme ‘bərpa’, denaqramlaşma ‘müvazinətləşdirmə’, eglenme ‘ləngimə’, deneşdirme ‘müqayisə’, qışarma ‘meyiletmə’ və s.
Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|